Islamski poemat na lalki
"Ptasi sejm" w reż. WŁodzimierza Fełenczaka w Teatrze im. Andersena w Lublinie. Pisze Grzegorz Józefczuk w Gazecie Wyborczej - Lublin.
Czy islamski mistyczny poemat sprzed tysiąca lat może być dziś dla nas pouczający? Tak, bo nad materialność życia przedkłada kształtowanie ducha - uważa Włodzimierz Fełenczak, reżyser "Ptasiego sejmu"
Na obchody 50-lecia Teatru im. H.Ch. Andersena dyrektor Włodzimierz Fełenczak przygotował spektakl, którego realizacja ze wszech miar wydaje się odważna i zarazem ryzykowna. Spektaklem tym Fełenczak pyta, czy w wielkich i odmiennych kulturach istnieje coś, co czyni je wzajemnie zrozumiałymi? Na pytanie reżyser odpowiada twierdząco i próbuje w islamie odnaleźć ispiracje dla chrześcijanina.
Włodzimierz Fełenczak sięgnął po poemat "Mantigh ot-taji" Mohammada Fariduddina Attara (1119-1220), perskiego mistyka z kręgu sufistów. Sufizm, odłam islamu, wyraża się w określonej postawie praktycznej i filozofii. Sufiści nie przywiązują wagi do dóbr materialnych, jeden z mistrzów wyraził to następująco: "posiadasz cokolwiek jako własne, ale nic ciebie nie posiada". Wierzą, że świat jest skonstruowany właściwie, co z kolei poeta Runi z XIII wieku ujął tak: "nie skarż się, żeś spętany więzami twardemi,/ bo świat więzieniem czynią właśnie twoje skargi". Dla sufisty życie jest podróżą, zaś człowiek - pielgrzymem w drodze do Boga, wędrowcom, który w życiu doczesnym ma do spełnienia pewien cel: doskonalenie ducha. Polega na medycjach wyzwalających z uzależnienia od ciała i zbliżających do Boga - czyli do tajemnicy istnienia.
W kulturze Wschodu opisanie istoty świata i miejsca człowieka dokonuje się nie formie tzw. logicznego rozumowania i abstrakcji pojęciowej, lecz pod postacią ciągu alegorycznych opowieści o konkretnych zdarzeniach. Tak właśnie jest w "Ptasim sejmie" Attara, będącym dziełem tyleż poetyckim co filozoficznym. Przed prawie tysiącem lat Attar dla wyrażenia życia jako podróży, użył najczytelniejszej, a zarazem najgłębszej metafory - ludzie są ptakami (wszak ikona ptaka-człowieka leży u fundamentów obrazowania świata wszystkich kultur). W "Ptasim sejmie" ptaki wyruszają w podróż do tajemniczego króla. Przywódca wyprawy dudek najpierw przekonuje inne ptaki, aby przejrzały na oczy i ruszyły na niebezpieczną wyprawę, która objawi im prawdę. Nie przekona papugi - w klatce jest jej dobrze, bo klatka chroni przed niebezpieczeństwami. Nie pozyska pawia - ten myśli tylko o setce kolorów swoich piór ani wróbla - ten boi się, że jest za słaby. Kiedy zdziesiątkowana ptasia karawana dotrze do celu, jednak nie zobaczy króla. Finał ziemskiej podróży pozostanie tajemnicą, niemniej podróż przekonuje, że w ziemskim czasie królem siebie jest każdy z nas.
W spektaklu Włodzimierza Fełenczaka są chwile przejmujące, przede wszystkim sceny samej podróży, kiedy grupa aktorów ptaków z kijami-totemami, na których przysiadły ptaki-kukły - rusza się tak, jakby w przestrzeni płynęły i szumiały wielkie skrzydła. Ta podróż jest też walką, uporem, życiem samym, lecz też - snem. A może i czymś najbardziej realnym z realności, jedyną prawdą człowieka?
Energia tych scen, symbolizująca wolę podróży, elektryzuje publiczność. Tym bardziej że podest, na którym grają aktorzy, ustawiono na środku sali, a publiczność - wokół niej, więc między aktorami ptakami migają w tle twarze widzów. Spektakl przypomina obrzęd, publiczność staje się jego uczestnikami. Scenografia i kapitalne kostiumy Ireny Mareckovej współtworzą w sposób decydujący magię tej sytuacji. Wspomaga ją muzyka na żywo wykonywana przez utworzony przez perskich artystów zespół Jahiar Group.
Włodzimierz Fełenczak jest odważnym reżyserem. Wprawdzie trudno rozstrzygnąć, co w scenach i ikonografii "Ptasiego sejmu" zaczerpnięto z kultury perskich mistyków, a co jest reżysera konceptualnym wytworem. Niemniej wszystko to podporządkowano idei wizyjności spektaklu, aby wzbudzał on silne przeżycia, nie poddające się werbalizacji. Dzięki temu teatr - zdaje się przekonywać reżyser - potrafi być ponadkulturowym i uniwersalnym narzędziem porozumienia między ludźmi.
