Osoby

TRUSKOLASKA, Truskolawska, Truskulawska, Ag­nieszka Marianna, z Marunowskich (1755 Warszawa – 30 października 1831 Warszawa),

aktorka, śpiewaczka, antreprener.

Była siostrą Teofili Marunowskiej i  Fran­ciszki Pierożyńskiej, żoną Tomasza Truskolaskiego (ślub w War­szawie 7 sierpnia 1770), matką Józefy Ledóchowskiej.

W 1774 wstąpiła wraz z mężem do zespołu Teatru Narodo­wego w Warszawie. Szybko zdobyła w nim czołowe miejsce. Po śmierci Julii Sikorskiej (1775) objęła role pierwszych amantek. Prawdopodobnie nie debiutem (jak podał Wojciech Bogusławski), ale pierwszą jej znacz­niejszą rolą była Marysia w Nędzniku (1776). Wielki sukces odniosła w rolach bohaterek mieszczańskiej dramy: Eugenii (Eugenia; premiera polska ok. 1777) i Pa­ni Bewerlej (Bewerlej, czyli Gracz angielski). W 1778 wymieniono ją oraz Karola Świerzawskiego, Kazimierza Owsińskiego i Karolinę Gronowiczową w „Journal Litteraire de Varsovie” jako tych aktorów polskich, którzy „teatrowe reguły znają i wpatrywali się pilnie w naturę, zanim ją zaczęli udawać na scenie”.

W 1779 debiutowała jako śpiewacz­ka w partii Eurylli (Dla miłości zmyślone szaleństwo).

W lipcu 1780 wraz z mężem i Kazimierzem Owsińskim potajem­nie wyjechała z Warszawy do Lwowa (wg współczes­nego „gazeciarza” Teodora Ostrowskiego, „długi poczynione przez nich były tylko pretekstem porzucenia Warsza­wy, a w rzeczy samej ciągną ich do Lwowa dla otwarcia tam polskiego teatrum” (cyt. wg Teatr Narodowy 1765–1794). We Lwowie utworzyli oni pierwszą w tym mieś­cie antrepryzę teatru polskiego (działała do września 1783). Nas­tępnie, po krótkim okresie występów w Lublinie, Truskolaska wróciła z mężem do Warszawy (występy od 23 listopada 1783). W październiku i listopadzie 1784 występowała z częścią zespołu warszawskiego (pod kierownictwem Bogusławskiego) w Grodnie, w styczniu 1785 w Dubnie. Następnie na pewien czas opuściła scenę.

Od 7 maja 1786 do 1789 i od 21 kwietnia 1792 do 1794 (w przerwie nigdzie nie występo­wała) należała ponownie do zespołu warszawskiego Teatru Narodo­wego.

26 listopada 1792 odniosła wielki sukces w roli tytułowej w Meropie (pierwszej tragedii wystawionej na scenie Teatru Narodowego); król kazał Jakubowi Monaldiemu odlać sta­tuetkę przedstawiającą Truskolaską w roli Meropy. W listopadzie 1793 Truskolaska usiłowała za pośrednictwem swego protektora, księcia eks-podkomorzego Kazimierza Poniatowskiego (brata króla), odebrać Bogusławskiemu dyrekcję Teatru Narodo­wego, ale bez powodzenia: po stronie Bogusławskiego stanęła publiczność (jak pisał Jan Dembowski „publicum było mocniejsze. Truskolaska wygwizdana, Bogusław­ski oklaskami zachęcony, żeby teatrum dyrygował”; cyt. wg Teatr Narodowy 1765–94).

Po 1794 pozostała wraz z mężem w Warszawie. Od jesieni 1795 występo­wała w antrepryzie męża; w lecie 1797 brała udział w występach gościnnych zespołu w Poznaniu, Gdańsku i Łowiczu. Po śmierci męża (4 listopada 1797) objęła kierow­nictwo zespołu i prowadziła go do wiosny 1799 (do marca 1799 w sali teatralnej w pałacu Radziwiłłowskim, potem w teatrze na placu Krasińskich). Niepowodzenia fi­nansowe skłoniły ją do zawarcia w maju 1799 spółki z przybyłym ze Lwowa Bogusławskim (ale już w lipcu umowa została zmieniona i dyrektorem Teatru Narodowego został sam Bogusławski). Mimo obopólnej niechęci Truskolaska po­została w zespole Bogusławskiego.

W lecie 1801 kiero­wała nominalnie (w rzeczywistości kierownikiem był Bogusławski) zespołem warszawskim na występach w Kaliszu. Korzystając z kłopotów Bogusławskiego wynikłych z wystawienia Ottona z Wittelsbach próbowała wów­czas (bezskutecznie) odzyskać władzę nad teatrem. W 1802 odniosła ostatni wielki sukces w roli Kamili (Horacjusze).

20 stycznia 1803 opuściła zespół Teatru Narodowego. Odtąd występowała sporadycznie (towarzysząc występom cór­ki, Józefy Ledóchowskiej). Ostatnia pewna wiadomość o występie Truskolaskiej pochodzi z 22 luetgo 1811: grała w Teatrze Narodo­wym rolę Bony w Barbarze Radziwiłłównie Franciszka Wężyka. Podobno wystąpiła jeszcze w 1819 w Wilnie (grała tam Ledóchowska, której Truskolaska towarzyszyła). „Zdaje się, że natura czyni sobie częstokroć igraszkę – pisał Bogusławski – zlewając w jednę osobę tyle ra­zem doskonałości, ile ich między wiele innych podziela. Dając JPani Truskolaskiej najpiękniejszą postać, deli­katność płci, poruszenia ciała szykowne, twarz pełną wdzięków, oczy, których spojrzenia zachwycały, wy­mowę pieszczącą uszy, podobało jej się jeszcze obda­rzyć ją przyjemnym do śpiewania głosem. Jak pisał Adam Kazimierz Czartoryski „wspaniałość osoby, wdzięk twarzy, głosu przyjemność, kibić i gracja w jestach i w ruszeniu przeznaczały ją do ról czułych i do ról poważnych” (cyt. wg Teatr Narodowy 1765–94). Obok „smutnych amantek” grała również „przewybornie” komiczne i subretki. W rolach „czułych i poważnych” była jed­nak niezrównana.

„Widzę jeszcze – pisał Bogusławski ok. 1820 – żonę Bewerleja idącą z latarnią szukać w nocy obłąkanego męża! Słyszę ów krzyk, kiedy go rozciągnionego na kamieniach znajduje! Owe do Stwórcy przesyłane modły: We łzach chęci moje zasyłam Ci, o Boże! Widzę łzami przepełnione oczy wzniesione ku niebu…, oczy, których widok powszechne wymuszał westchnienia”. Kiedy grała Eugenię, „nie mogli widze bez poruszenia aż do łez patrzeć na owe bolesne walki, jakie uczuwało serce Eugenii między miłością, hono­rem i naturą”. Mimo niechęci, jaką do niej żywił, Bo­gusławski do końca życia pozostawał pod urokiem jej gry; „tej sceny zapomnieć nie mogę – pisał o Eu­genii – kiedy zniewolona prawdziwym żalem zwodziciela u nóg jej przebaczenia wzywającego, z nie­opisanym matczynej miłości uczuciem wymawia one słowa: Przebaczenie twojej winy w moich się wnętrznościach znajduje!”

Truskolaska nie miała wykształcenia (była półanalfabetką). Gry aktorskiej uczyła się – jak wszyscy ówcześni aktorzy – na scenie. Prawdopodob­nie dopiero przed wystąpieniem w roli Meropy była – wg relacji Anny Nakwaskiej – „kształcona przez dwie damy, których częste w Paryżu przemieszkiwanie z dob­rą lecz dawniejszą szkołą francuską dostatecznie obznajmiło. Księżna jenerałowa Czartoryska i jej bratowa, księżna marszałkowa Lubomirska, uczyły ją, jak od­grywać tragedie na wzór Clairon, Arnoult, dwóch ak­torek przed rewolucją w Paryżu wsławionych” (cyt. wg „Pamiętnik Teatralny” 1954, z. 3/4). Zdobyte do­świadczenie aktorskie Truskolaska przekazała córce i innym ak­torom, których uczyła podczas prowadzenia antrepryzy (np. Marcinowi Szymanowskiemu).

Była powszechnie uzna­wana za największą aktorkę swojej epoki i korzystała ze szczególnych uprawnień (m.in. otrzymywała pensję ze szkatuły królewskiej).

Jej liczne romanse znalazły odbicie nie tylko w pamiętnikach epoki, ale także w wielu satyrach i paszkwilach.

Ważniejsze role Truskolaskiej (poza wymienionymi): Teresa (Teresa, albo Triumf cnoty), Fanatycka (Świętoszek zmyślony), Minna (Minna von Barnhelm, czyli Szczęście żołnierskie), Cześnikowa (Małżeństwo w rozwodzie), Podstolina (Fircyk w zalo­tach), Roxelana (Soliman II, czyli Trzy sułtanki), Kleantis (Demokryt, czyli Rozkochany filozof), Galatea (Pigmalion i Galatea, czyli Obraz kobiet), Izabela (Przebiegi miłosne), Starościna (Powrót posła), Jadwiga (Kazimierz Wielki), Starościna (Szkoła obmowy), Królowa (Ham­let), Elżbieta (Hrabia Essex).

Bibliografia

Bernacki: Teatr; Bogusławski: Dzieje T.N. s. 259-265 (il.); Dąbrowski: Aktorowie; Got: Na wyspie Guaxary; W. Kalinka: Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, Poznań 1868 cz. 2 s. 396; Miller: Teatr i muzyka na Litwie: Szwankowski: Teatr Bogusławskiego; Teatr Narodowy 1765-94; Warsz. t. Sułkowskich (il.); Wierzbicka: Sześć studiów; Wierz­bicka: Źródła cz. II; Wójcicki: Powązki; Kur. warsz. 1831 nr 297; Pam. teatr. 1954 z. 3-4 s. 226-241, 246-250 (pamiętnik A. Nakwaskiej, artykuły K. Wierzbickiej, S. Dąbrowskiego; też ił.), 1967 z. 1 s. 44-46 (J. Jackl); Przegląd Historyczny 1915 z. 3 s. 326-327 (W. Smoleński); Teatr 1965 nr 21, 22 (Z. Ra­szewski).

Ikonografia

M. Bacciarelli: Portret, olej, ok. 1790 - MN Warsza­wa; J. Sonntag (zakład lit. L. Letrorma Warszawa): Portret lit., W. Bogusławski, Dzieła dramatyczne, t. II, Warszawa 1820.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN, Warszawa 1973. Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.