Maria Billiżanka-Bielińska
BILLIŻANKA Maria, zamężna Bielińska (19 stycznia 1903 Kolbuszowa koło Rzeszowa – 8 czerwca 1988 Kraków),
aktorka, reżyserka, dyrektorka teatru.
Była córką lekarza Eliasza Billiga i Anny z Kokoszów; żoną adwokata Ignacego Bielińskiego (właściwie Kleinberga; ślub w 1925).
Po ukończeniu gimnazjum, w 1922–23 uczęszczała do Miejskiej Szkoły Dramatycznej w Krakowie; na przedstawieniach dyplomowych 27 i 28 czerwca 1923 grała we fragmentach sztuk, tytułową Balladynę i Młynarkę (Zaczarowane koło). W 1923 zdała egzamin aktorski Związku Artystów Scen Polskich i w 1923–24 występowała w Teatrze Miejskim w Sosnowcu, na przykład jako Zosia (Dziady), Hela (Szczęście Frania), a latem 1924 w zespole Dantego Baranowskiego w Krynicy. Potem w Krakowie, w sezonie 1925/26 grała w Teatrze Bagatela, od kwietnia do lipca 1926 w Zrzeszeniu Artystów Dramatycznych przy ulicy Rajskiej, w 1926/27 w Teatrze Popularnym, a w maju 1927 w Teatrze Marionetek Miniatury występowała jako Piastunka w Baśni o srebrnym rycerzu. W sezonie 1927/28 grała ponownie w Sosnowcu; tu też odbyła się premiera jej obrazka scenicznego dla dzieci Zaczarowany Janek (wystawionego pod tytułem Dziwne przygody Ali i Janka). W 1928–32 występowała znowu w Krakowie, w Teatrze Powszechnym, na przykład w roli Mańki (Popychadło).
Jej największą pasją życiową, już u początków artystycznej drogi, był teatr dla dzieci.
Żarliwość, z jaką Billiżanka mówiła o wszystkim, co łączyło się
z tym tematem, wiara – a właściwie głębokie przekonanie
o konieczności istnienia takiego teatru sprawiały, że snute przez nią w marzeniach projekty wydawały się zupełnie realne
(Stanisław Żytyński).
W okresie świątecznym 1929 i w styczniu 1930 wystawiła kilka przedstawień dla dzieci, na przykład Zaczarowanego Janka (grano pod tytułem Czarodziejska historia o Ali i Janku). W 1932–34 kierowała zrzeszeniem aktorskim przedstawiającym pod firmą Związku Artystów Scen Polskich spektakle dla dzieci i młodzieży w jej reżyserii. Grano w różnych salach Krakowa, do każdego przedstawienia angażowała nowych, bezrobotnych aktorów, a kolejne zespoły występowały pod różnymi nazwami, na przykład w 1930 był to teatr Pajacyk, w którym reżyserowała Niebieskiego ptaka, potem Żółty Kogucik, Wesoła Gromadka, a w 1933 teatr Bagatelka. Prowadziła też amatorski teatr dla dzieci na Dębnikach, robotniczej dzielnicy Krakowa (reżyserowała tam Kakadu-Kakada).
W sezonie 1934/35 została przez Juliusza Osterwę zaangażowana do Teatru im. Słowackiego jako reżyserka przedstawień dla dzieci; wystawiła między innymi adaptację Robinsona Cruzoe i bajkę własnego autorstwa Beksa; także występowała, na przykład w rolach: Maszynistki (Teoria Einsteina), Doroty (Poskromienie złośnicy) i Hanki (Rzeczpospolita poetów). Reżyserowała w innych miastach: w sezonie 1934/35 w Teatrze Ateneum w Warszawie i w 1935/36 w Teatrach Miejskich w Łodzi wystawiła Zaczarowanego Janka (pod tytułem Ala i Janek w krainie czarów) oraz Beksę. W styczniu 1937 w Sali Tetmajerowskiej restauracji Hawełka w Krakowie występowała w szopce „Kukiełki u Hawełki”, a w lutym brała udział w pokazach szopki w Zakopanem. W 1938 z udziałem dziewcząt z żydowskiej szkoły im. Klementyny Tańskiej-Hoffmanowej przygotowała spektakl Przyszła koza do woza. W sezonie 1938/39 prowadziła w Krakowie w Sali Saskiej Teatr dla Dzieci i Młodzieży, reżyserowała tam Pinokia. Brała udział w życiu kulturalnym przedwojennego Krakowa. Już w 1925 występowała jako recytatorka na literackich wieczorach autorskich, na początku lat 30. w kabarecie Adama Polewki „Bury Melonik”, w 1935 w teatrze Tam-tam (mała scenka Cricot) wystąpiła w inscenizacji Powrotu taty (jako Mama).
Lata II wojny światowej przeżyła między innymi na wsi, pod Gorlicami, gdzie pracowała jako wychowawczyni domowa; przez całą niemiecką okupację musiała się ukrywać. W 1945 wróciła do Krakowa, od marca uczyła w Studiu Teatralnym przy Starym Teatrze, była w jego Radzie Artystycznej. Jesienią tego roku z Zofią Mysłakowską i Izabelą Kunicką założyła Teatr Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci dla Dzieci i Młodzieży Wesoła Gromadka (od 23 lipca 1948 Teatr Młodego Widza) i została jego kierowniczką artystyczną (w Polskim Radiu kierowała teatrem Radiowa Gromadka). Od 1 lutego 1953 objęła jego dyrekcję i pozostała na tym stanowisku do końca sezonu 1962/63 (od 1 stycznia 1958 Teatr Rozmaitości); pełniła jednocześnie funkcję kierowniczki artystycznej i reżyserowała. Po przejściu na emeryturę 1 września 1972 pracowała na tej scenie jako reżyserka do 31 sierpnia 1976 (od 1973 Teatr Bagatela).
Reżyserowała takie sztuki, jak: O krasnoludkach i sierotce Marysi (1945); Pinokio, Niebieski ptak – 1946; Kalosze szczęścia, Placówka – 1947; Farfurka królowej Bony (1948); Świerszcz za kominem, Stara baśń – 1949; Samotny biały żagiel, Nawojka – 1951; Poemat pedagogiczny (1952), Romantyczni (1955); Zaklęty jawor, Pocieszne wykwintnisie – 1957; Kopciuszek Adolfa Walewskiego (1959); Klub kawalerów, Czerwony kapturek A. Szwarca – 1960; Chata wuja Toma (1961), W pustyni i w puszczy (1963), Ania z Zielonego Wzgórza (1964), Robin Hood (1965), Tajemniczy ogród (1970), Klonowi bracia (1971), Żółta ciżemka (1972), Królowa śniegu Szwarca (1976). Reżyserowała także na innych scenach, między innymi Farfurkę królowej Bony (na otwarcie Teatru Młodej Warszawy, 1955; w Operetce Śląskiej w Gliwicach, 1964 i Teatrze Dramatycznym w Legnicy, 1978), Czerwonego kapturka Szwarca (Operetka w Szczecinie, 1965; Teatr Zagłębia w Sosnowcu i Operetka Łódzka, 1968), W pustyni i w puszczy (Teatr im. Osterwy w Lublinie, 1970).
W 1981 była jedną z inicjatorek założenia Sceny Dziecięcej Opery i Operetki w Krakowie, reżyserowała tam Czerwonego kapturka Szwarca, Serduszko z lodu według Królowej śniegu Andersena i Szwarca; 31 grudnia 1982 obchodziła tu jubileusz 40-lecia pracy artystycznej, na który przygotowała przedstawienie Kopciuszka Mariana Lidy (z własnym librettem).
W 1945–53 była reżyserką i kierowniczką działu dziecięcego rozgłośni krakowskiej Polskiego Radia, później w dalszym ciągu współpracowała z radiem i zrealizowała w nim wiele słuchowisk i audycji w Ośrodku TV w Krakowie reżyserowała kilkanaście przedstawień dla dzieci i młodzieży.
Całe swe twórcze życie oddała przede wszystkim Teatrowi dla Dzieci i Młodzieży i to teatrowi najwyższego lotu.
Rozumiała – jak nikt inny – że do takiego widza trzeba przyjść
z teatrem wielkiej literatury i wielkiej sztuki
(J. Jastrzębski).
Do pracy w Wesołej Gromadce, potem Teatrze Młodego Widza, zapraszała wybitnych twórców; scenografów, jak: Andrzej Stopka, Andrzej Pronaszko, Ali Bunsch, kompozytorów, jak: Anda Kitschman, Z. Malawski, Stanisław Radwan, i choreografów, jak: Eugeniusz Papliński i Mikołaj Kopiński. Często reżyserował Iwo Gall, a kierowniczką literacką była między innymi Anna Świrszczyńska. Barwne, wesołe, ale i zawierające pewną dozę dydaktyki przedstawienia, które reżyserowała, zapisały się trwale w historii polskiej sceny. Styl tych widowisk Tadeusz Peiper określił jako „uartystyczniony realizm”, który „obdarzał dusze dziecięce wrażeniami potrzebnymi życiu”. Była też doskonałym pedagogiem; w zespole aktorskim teatru, którym kierowała, zaczynali swe kariery, między innymi Roman Polański, Zofia Kucówna, Wiktor Sadecki.
Bibliografia
Almanach 1987/88; Bibliografia dramatu; Breza: Notatnik s. 124, 127–128; 10-lecie T. Młodego Widza w Krakowie (il.); Encyklopedia Krakowa, Kraków 2000; Jankowski, Misiorny; Kudliński: Przypadki; Orzechowski: Stary Teatr, Peiper; Poskuta-Włodek: Dzieje 1918–39 (il.); J. Renard Bujański: Starego Teatru druga młodość, Kraków 1986; T. przy ul. Cegielnianej; Wajda-Woźniakowska: Repertuar 1918–26; Waszkiel: Dzieje; W. Wodzinowska-Stopkowa: Portret artysty z żoną w tle, Kraków 1989 s. 136, 137; Woźniakowska; Zechenter: Upływa szybko życie, Kraków 1971; Żytyński: Bez rampy i sztampy, Kraków 1972 (il.); Żywot; Dwadzieścia sezonów; Dz. Pol. 1988 nr 138; Echo Krak. 1988 nr 116; Gaz. Krak. 1988 nr 139 (il.); Teatr 1983 nr 4, 1989 nr 6 (J. Jastrzębski; il.); Akta, Teatr Bagatela Kraków, ZASP (fot.); Kułaga: T. Bagatela; Programy i wycinki prasowe, IS PAN.
Ikonografia
S. Hryń: Portret, płaskorzeźba, tablica pamiątkowa – T. Bagatela Kraków; A. Stopka: Portret, karyk., rys., tusz, papier, tektura – MTWarszawa; I. Wicińska-Delekta, trzy portrety: akw. i rys., oł. – MHKraków oraz rys., oł. – własność autorki; Fot. – ITWarszawa.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.
Biogram w Almanachu Sceny Polskiej
Maria Billiżanka, zamężna Bielińska (19 I 1901 Kolbuszowa, woj. rzeszowskie - 8 VI 1988 Kraków), aktorka, reżyser, dyr. i kier. artyst. teatru. Ukończyła Miejską Szkołę Dramatyczną w Krakowie (1923). Grała w T. Miejskim w Sosnowcu (sez. 1923/24, 1927/28), gdzie odbyła się też prem. jej sztuki "Dziwne przygody Ali i Janka", ale przede wszystkim była związana z t. krakowskimi; grała i reżyserowała w T. Popularnym i Powszechnym, w T. Marionetek Miniatury recytowała teksty (1927), występowała w szopce satyrycznej (1937), prezentowanej też w Zakopanem, współpracowała z T. Cricot i kabaretem lit. A. Polewski (1935), w T. im. Słowackiego za dyr. J. Osterwy stworzyła i prowadziła scenę dziecięcą (sez. 1934/35). Była kier. artyst. i reżyserem T. dla Dzieci w sali Saskiej (1938-39). Wystawiła m.in. "Pocztę" Tagore, "Kakadu-Kakada" Zuckmayera, "Robinsona Cruzoe" wg Dafoe'a. Gościnnie reżyserowała, m.in. w T. Ateneum w Warszawie (sez. 1934/35), T. Miejskim i Letnim w Łodzi (sez. 1935/36) własne sztuki: "Ala i Janek w krainie czarów" oraz "Beksa". Po II wojnie świat. pozostała w Krakowie: uczyła w Studiu Teatralnym Starego T., była w jego Radzie Artyst. (1945); zespół szkolny pod jej kier. przygotował prem. "Beksy" (kwiecień). W tym samym roku, jesienią, założyła i do 1948 prowadziła (kier. artyst.) T. RTPD dla Dzieci "Wesoła Gromadka" (a w PR odpowiednik - Radiową Gromadkę), od 1949 do 1958 pn. T. Rozmaitości (kier. artyst., a także od 1958 do 1963 - dyr.). Następnie pozostała na etacie reżysera tego teatru do 1976 (od 1972 pn. T. Bagatela). Reżyserowała m.in. "O krasnoludkach i sierotce Marysi" Konopnickiej (1945), "Pinokia" Collodiego, "Niebieskiego ptaka" Maeterlincka (1946), "Kalosze szczęścia" Andersena (1947), "Farfurkę królowej Bony" Świrszczyńskiej (1948), "Świerszcza za kominem" Dickensa, "Starą baśń" wg Kraszewskiego (1949), "Nawojkę" Januszewskiej (1951), "Romantycznych" Rostanda (1955), "Kopciuszka" Walewskiego (1959), "Klub kawalerów" Bałuckiego (1960), "Anię z Zielonego Wzgórza" Montgomery (1964), "Królową Śniegu" Szwarca (1976). Na wielu scenach reżyserowała gościnnie, m.in. w 1955 na otwarcie T. Młodej Warszawy "Farfurkę królowej Bony" Świrszczyńskiej. W 1964 utwór ten w muz. opracowaniu H. Drobnera przygotowała w Operetce Śląskiej w Gliwicach. W1965 reż. "Czerwony Kapturek" Szwarca z muz. Szpilmana w Operetce w Szczecinie, w 1968 w T. Zagłębia w Sosnowcu i w Operetce w Łodzi. W 1970 w T. im. Osterwy w Lublinie - "W pustyni i w puszczy" wg Sienkiewicza. Współpracowała z radiem, w 1.1945-53 była reżyserem i kier. działu dziecięcego rozgłośni krak. PR. Przygotowała też kilkanaście spektakli dla dzieci i młodzieży w telewizji krakowskiej. Na jubileusz 45-lecia pracy artyst. przygotowała inscenizację "Ko-pciuszka" (z własnym librettem wg Walewskiego) na Scenie Dziecięcej Opery i Operetki w Krakowie (31 XII 82).
Źródło: Almanach Sceny Polskiej 1987/88 tom XXIX, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1994
