Osoby

BUTRYM Seweryn (23 grudnia 1910 Wilno – 21 grudnia 1981 Warszawa),

aktor, reżyser. 

Był synem Józefa Butryma i Julii z Żołędzkich; bratem Zbigniewa Butryma, który przez krótki czas po wojnie występował w polskich teatrach emigracyjnych w Wielkiej Brytanii; jego pierwszą żoną była aktorka Maria Białobrzeska (ślub 9 czerwca 1951 w Łodzi, rozwód w 1967); drugą Zofia z domu Sosnowska (ślub 29 czerwca 1969 w Warszawie). Uczęszczał do Gimnazjum Nawrockiego i Gimnazjum im. Reja w Warszawie, gdzie w 1929 zdał maturę, potem według własnej relacji, studiował filologię polską na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie oraz na Uniwersytecie Warszawskim. 

Uczęszczał na prywatne lekcje gry aktorskiej i ostatecznie zdecydował się zostać aktorem; studiów uniwersyteckich nie ukończył. Egzamin eksternistyczny Związku Artystów Scen Polskich zdał w 1933. Już wcześniej, np. w sezonie 1926/27 statystował w warszawskim Teatrze Odrodzonym. W sezonie 1933/34 grał niewielkie role w Teatrze Polskim i Małym oraz w teatrze Wielka Operetka w Warszawie. 

W 1934–35 odbył służbę wojskową (w artylerii). 

W sezonie 1935/36 należał do zespołu Objazdowego Teatru Podolsko-Pokuckiego pod dyrekcją Zuzanny Łozińskiej z siedzibą w Stanisławowie, zagrał: Ferdynanda (Stefek), Hrabiego Alesano (Pani ministrowa). W sezonie 1936/37 grał w Teatrach Miejskich we Lwowie, np. Pastora Samuela (Profesja pani Warren), Jasmina (Madame Sans-Gêne). W lipcu 1937 występował w Teatrze Ateneum w Warszawie w roli Rubińskiego (Zazdrość i medycyna), w sezonie 1937/38 w Teatrze Miejskim w Bydgoszczy, np. jako tytułowy Pan Jowialski i Ojciec chrzestny (Nie-Boska komedia), a w 1938/39 w Teatrze Miejskim w Toruniu, jako: Dyrektor (Nitouche), Don Fernand (Cyd), Joris (Subretka). 

We wrześniu 1939 brał udział w obronie Lwowa. Potem znalazł się w Grodnie, gdzie od grudnia 1939 grał w Państwowym Polskim Teatrze Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej pod dyrekcją Aleksandra Węgierki, od lipca 1940 występował z tym zespołem w Białymstoku, w rolach: Alfreda Doolittle (Pigmalion), Millera (Intryga i miłość), Rafała Lageny (Dożywocie), Prowodyra (Tragedia optymistyczna), Bartola (Wesele Figara). 

W 1941, po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej, wyjechał do Warszawy; zajmował się handlem. W czerwcu 1942 został aresztowany i uwięziony w Sieradzu, skąd w grudniu 1943 udało mu się uciec. Wrócił do Warszawy, gdzie ukrywał się do powstania. Na przełomie 1944/45 znalazł się w Lublinie i został zaangażowany do Teatru Wojska Polskiego, zagrał Dziada (Wesele) potem w Łodzi m.in. Wawrzyńca (Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale), Orgona (Świętoszek). 

Od stycznia 1946, to jest od otwarcia sceny, do 1949 występował w Teatrze Polskim w Warszawie, np. jako: Lech (Lilla Weneda), Grabarz I (Hamlet). W tym czasie także reżyserował, np. w 1946 wspólnie z Bronisławem Brokiem w Teatrze Domu Żołnierza w Lublinie Balladynę, Nikt mnie nie zna, w 1947 w Teatrze Studio MO Szlachectwo duszy, Miasto w dolinie. W sezonie 1949/50 występował w Teatrze im. Jaracza w Łodzi, m.in. w roli Telesfora (Dom otwarty), a w 1950/51–1962/63 był aktorem łódzkiego Teatru Nowego pod dyrekcją Kazimierza Dejmka. Zagrał takie role, jak: Horsztyński (1951), Henryk VI (Henryk VI na łowach, 1953), Mister Pond Keatch (Łaźnia, 1954), Wielki Książę Konstanty (Noc listopadowa, 1956), Gabriel (Święto Winkelrida, 1956), Torquemada (Ciemności kryją ziemię, 1957), Burmistrz (Wizyta starszej pani, 1958), Jasnowidz (Cudotwórca, 1959), Klaudiusz (Hamlet, 1960), tytułowy Juliusz Cezar (1960), Herakles, Pluton, Umrzyk, Charon (Żaby, 1961), Wierszynin (Trzy siostry, 1961), Rudolf (Niepokój przed podróżą, 1963). W sezonie 1958/59 założył Teatr Małej Estrady przy Państwowym Przedsiębiorstwie Imprez Estradowych i do końca 1959 był jego kierownikiem, wystawił we własnej reżyserii Mazepę (1959), Białe fartuszki (1961). Na scenach łódzkich reżyserował też: Żabiego króla (Teatr Ziemi Łódzkiej, 1956), Oficera gwardii (Teatr 7.15, 1960), Ucieczki (Teatr Nowy, 1961).

W sezonie 1963/64 grał w łódzkim Teatrze Powszechnym. Potem występował w Warszawie: od 1 września do 31 grudnia 1964 w Teatrze Ateneum, w 1965/66–1968/69 w Teatrze Powszechnym, a od stycznia 1969 do końca 1970/71 w Teatrze Narodowym. Zagrał m.in. Gospodarza (Wesele, 1963), Gajowca (Przedwiośnie, 1964), Porfirego (Zbrodnia i kara, 1967), Rzecznickiego (Fantazy, 1967), Noego (Tragedia o bogaczu i Łazarzu, 1971). W sezonie 1971/72 grał w Teatrze Studio, a w 1972/73–1974/75 ponownie w Teatrze Narodowym, na przykład Ojca (Wacława dzieje, 1973), Dziadka (Białe małżeństwo, 1975), w 1973 obchodził tu jubileusz 40-lecia pracy aktorskiej.

Później wrócił do Łodzi i w 1975–78 grał w Teatrze Nowym (w czasie drugiej dyrekcji Dejmka), takie role, jak: Sokrates (Obrona Sokratesa, 1975; nagroda na XVI Kaliskich Spotkaniach Teatralnych), Marlowe (Patna, 1976), Fryderyk (Wielki Fryderyk, 1977), Burmistrz (Ptak, 1977), Rejent (Zemsta, 1978). Od 1978 do 1981 występował w Teatrze na Woli w Warszawie, m.in. jako: Minister, Generał (Ulice sytych), Major Hawryłowicz (Fantazy).

W 1950–85 zagrał drugoplanowe role w kilkunastu filmach i telewizyjnych serialach. W latach 60. i 70. występował często w spektaklach Teatru TV, np. jako: On (Elza, czyli Kwiat róży), Ksiądz Robak (Pan Tadeusz), Kastor (Elektra Eurypidesa), Pułkownik Mitchell (Tristan 1946), Gonzalo (Don Juan, czyli miłość do geometrii), Piotr Stockman (Wróg ludu).

Wyróżniał się intelektualnym, refleksyjnym stylem gry, znakomitą techniką mówienia wiersza.

Słuchając go nie mamy trudności z orientacją, czy w grę wchodzi wiersz rymowany czy biały, czy proza. I nie jest to wyłącznie techniczne opanowanie zagadnienia. Czytelność przekazu wynika z gruntownego zrozumienia treści i delektowania się pięknem formy poetyckiej,

zrozumienie wyprzedzało u niego o krok przeżycie roli. Stąd owo skupienie, jakie cechuje tego aktora na scenie, mające nawet pozory pewnego wystudzenia 

(Władysław Orłowski). 

Był jednym z ulubionych aktorów Kazimierza Dejmka; za czasów jego pierwszej dyrekcji w Teatrze Nowym grał duże role w prawie wszystkich najważniejszych przedstawieniach. Do młodego zespołu wniósł swoje doświadczenie i umiejętności warsztatowe, był wzorem dla młodszych kolegów. Jego „kunszt deklamacji i gestu” m.in. w Barbarze Radziwiłłównie chwalił Jan Kott. Duże wrażenie wywarł w roli Torquemady:

nieruchomy, ciężki, z pewnym trudem dobierający słów; dominowało w tej roli jakieś skamienienie, odwrócenie się od świata, zapatrzenie w siebie, w swój ustawicznie toczący się monolog wewnętrzny, widoczny z oczu bardziej niż z mowy. Hipokryzja nie była eksponowana w tej postaci, bo nie było

w niej ani pozorów dobrotliwości, ani intelektualizmu; ale rola jest tak dobrze i wyraźnie nakreślona, że nie odczuwało się konieczności tych rysów 

(Edward Csató). 

Inną bardzo ciekawą rolą był Sokrates; osiągnął w niej

rzecz niełatwą: bardzo prostymi środkami, ściszoną, raczej emocjonalnie niż racjonalnie brzmiącą opowieścią o sobie zaangażował w swoją sprawę widownię niby słuchaczy czy świadków procesu. Zwracał się do ludzi na sali i tłumaczył, dowodził, chwilami łagodnie się oburzał i delikatnie oskarżał,

to znów przycichał, jakby przybity myślą o wyroku, którego nie potrafi uniknąć,

pisała Maria Czanerle, ale zarzucała mu brak „słonecznego humoru, którym tradycja literacka zwykle obdarzała postacie najmądrzejszych w historii”. Tabl. 4.

Bibliografia

Almanach 1981/82; Boy: Pisma t. 25, 27; Byrski: Teatr-radio s. 80; Cały świat gra komedię s. 36, 41, 46; Csató: Interpretacje (cyt.); Czanerle: T. pokolenia (cyt.; il.); Fik: 35 sezonów (il.); Formanowicz; Iwaszkiewicz: T. Polski (il.); Kaszyński: Teatr łódz. (il.); Kott: Miarka za miarkę s. 188; Kwaskowski s. 187, 192, 198; Mrozińska: Karabin i maska; Osiński: Repertuar; Stokowa: Wyspiański; T. Małopolski 1933–38; T. przy Ul. Cegielnianej; T. Nowy w Łodzi (il.); J. Urbankiewicz: Szmerek na widowni, Łódź 1984; Wierzyński: Wrażenia; Acta Unwersitatis Lodziensis Folia Scientiarium Artium et Librorum 1987 z. 8 (E. Nawrocka: Z dziejów teatru w Stanisławowie); Express Ilustr. 1962 nr 85; Kur. Warsz. 1934 nr 5, 50, 1937 nr 182, 1938 nr 17, 276; Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 s. 263, 264, 1972 z. 3–4 s. 391; Teatr 1979 nr 2 (W. Orłowski, cyt.; il.); Akty ślubów nr 2270/1951 i nr II/625/1969 oraz zgonu nr I/1975/1981, Arch. USC Warszawa; Akta (fot.), ZASP; Garlicka: Życie teatr. przedmieść; Programy (m.in. Biuletyn p.t.n. 1955/56) i wycinki prasowe, IS PAN; Zbiory Z. Bielewicz, ITWarszawa; Almanach 1944–59; www.encyklopediateatru.pl; www.filmpolski.pl

Ikonografia

A. Stopka, trzy portrety, karyk.: rys., tusz, 1961 – T. Nowy Łódź i rys., po 1950 – MKWarszawa oraz rys. tusz, kalka techniczna – MTWarszawa; S. Arabski: Portret, karyk., rys., tusz, repr. J. Urbankiewicz: Szmerek na widowni, Łódź 1984; S. Ibis-Gratkowski: Portret, karyk., rys., repr. Piórkiem Ibisa; Fot. – Bibl. Nar., IS PAN, ITWarszawa, MTWarszawa, NAC.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Biogram w Almanachu Sceny Polskiej

Seweryn Butrym (23 XII 1910 Wilno - 21 XII 1981 Warszawa), aktor, reżyser. Ukończył gimnazjum im. Reja w Warszawie, studiował polonistykę na Uniwersytecie im. Batorego w Wilnie, potem Uniwersytecie Warsz. W 1933 przerwał studia i zdał aktorski egzamin ZASPu. W sez. 1933/34 występował w T. Polskim, Małym i Wielkiej Operetce w Warszawie, w sez. 1934/35 w t. lwowskim, w sez. 1935/36 w Objazdowym T. Małopolskim z siedzibą w Stanisławowie, w sez. 1936/37 znów we Lwowie, w lecie 1937 w warsz. T. Ateneum, w sez. 1937/38 w T. Miejskim w Bydgoszczy, 1938/39 w T. Miejskim w Toruniu, w l. 1939-41 w Państw. T. Polskim BSRR w Grodnie, Białymstoku, Brześciu i Mińsku Litewskim. W okresie przedwojennym grał m.in. Narrabotha ("Salome" Wilde'a), Pastora ("Profesja pani Warren" Shawa), Króla ("Cyd" Corneille'a - Wyspiańskiego), Wurma ("Intryga i miłość" Schillera), Rafała Lagenę ("Dożywocie" Fredry), Alfreda Doolittle ("Pygmalion" Shawa). W 1945 należał do zespołu T. Wojska Polskiego w Łodzi, jeszcze w tym samym roku przeniósł się do T. Polskiego w Warszawie i 17 I 46 wystąpił w inauguracyjnym przedst. "Lilii Wenedy" Słowackiego (w roli Lecha). Po powrocie do Łodzi grał w T. im. Jaracza (sez. 1949/50), T. Nowym (1950-62). Od sez. 1962/ /63 ponownie w Warszawie: w T. Powszechnym i Narodowym. 14 VII73 obchodził tu 40-lecie pracy art. W l. 1974-78 w T. Nowym w Łodzi, od 1978 w warsz. T. na Woli. Po wojnie grał m.in. tytułową rolę w "Horsztyńskim" Słowackiego, Henryka VI ("Henryk VI na łomach" Bogusławskiego), Wielkiego Księcia ("Noc listopadowa" Wyspiańskiego), Sokratesa ("Obrona Sokratesa" wg Platona), Rzecznickiego ("Fantazy" Słowackiego), Fryderyka ("Wielki Fryderyk" Nowaczyńskiego), Rejenta ("Zemsta" Fredry). Sporadycznie reżyserował, np. "Żabiego Króla" wg Grimma (T. Ziemi Łódź.), "Oficera Gwardii" Molnara (T. 715), "Ucieczkę" Sokorskiego (T. Nowy).

Źródło: Almanach Sceny Polskiej 1981/1982