Osoby

Aktor i reżyser teatru lalek, dramatopisarz, scenarzysta teatralny i telewizyjny, pedagog, dyrektor teatru, plastyk (grafik).

Ukończył prywatne gimnazjum Władysława Giżyckiego w Warszawie. Podczas okupacji przebywał w Radomiu, gdzie w 1944 został aresztowany. Po uwolnieniu walczył jako żołnierz AK w oddziale partyzanckim por. „Huragana” w Puszczy Kozienickiej.

Interesował się plastyką. Po wojnie pracował jako dekorator i grafik. Publikował satyryczne rysunki w czasopismach („Mucha”, „Szpilki”). Chciał zdawać na Akademię Sztuk Pięknych, ale zafascynował go teatr lalek. Wybrał naukę w nowo otwartej w Warszawie w 1948 Szkole Dramatycznej Teatru Lalki i Aktora, prowadzonej przez Janinę Kilian-Stanisławską i Henryka Ładosza. Od drugiego roku studiów Janina Kilian-Stanisławska zaangażowała go do prowadzonego przez siebie Teatru Lalek „Niebieskie Migdały”.

Pod koniec 1950 roku dyrekcję „Niebieskich Migdałów” przejął Władysław Jarema. Zmienił nazwę teatru na „Lalka”, a Jana Wilkowskiego uczynił swoim najbliższym współpracownikiem. Wkrótce Jarema odszedł, proponując Wilkowskiemu przejście do krakowskiej „Groteski”. Jednakże młody lalkarz został w Warszawie. Doprowadził do premiery rozpoczęty przez Jaremę spektakl Maciej Kłosek, ocalając „Lalkę” przed likwidacją, i w lutym 1952 otrzymał nominację na kierownika artystycznego tego teatru. Pozostał na tym stanowisku do 1969.

Jako aktor zadebiutował rolą Mefista w Pani Twardowskiej wg Mickiewicza w „Niebieskich Migdałach”. Zarówno jako animator lalek, jak i aktor w żywym planie, stał się artystą wybitnym, o wielkiej sile scenicznej, znakomicie nawiązującym kontakt z publicznością, zarówno dorosłą, jak i dziecięcą. Największym osiągnięciem aktorskim Wilkowskiego była rola Jeana w Guignolu w tarapatach (1956). W Paryżu w 1959 otrzymał za tę rolę dyplom „najwybitniejszego lalkarza Sezonu Teatru Narodów”.

Był artystą totalnym – ogarniał całość przedstawienia, najchętniej łącząc funkcję aktora, autora scenariusza, reżysera i scenografa. W praktyce rzadko udawało mu się pełnić te wszystkie funkcje naraz, korzystał więc ze sprawdzonych współpracowników. Najbliższym mu artystą był scenograf Adam Kilian, z którym razem stworzyli tak znakomite przedstawienia, należące do najwyższych osiągnięć teatru lalek w Polsce, jak wspomniany Guignol w tarapatach (Grand Prix i Złoty Medal na festiwalu w Bukareszcie w 1958) oraz O Zwyrtale muzykancie, czyli Jak się góral dostał do nieba (1958, z muzyką Krzysztofa Pendereckiego) – przedstawienie uznane przez niemieckiego lalkarza Harro Siegela za „najlepsze przedstawienie w historii lalkarstwa światowego”.

Reżyserii teatru lalek uczył się jako asystent Janiny Kilian-Stanisławskiej, a także współpracownik Władysława Jaremy oraz stażysta Bertolta Brechta. Oficjalne uprawnienia uzyskał w 1960. Poza Guignolem i Zwyrtałą wyreżyserował w „Lalce” m.in. Wielkiego Iwana (1954, 1963, 1967), Jabłoneczkę (1955), Zaczarowany fortepian (1957), Tymoteusza Rymcimci (1960), Tygrysa Pietrka (1962), Kolędników na ulicy, czyli Szkice do Szopki warszawskiej (1963), My i nasze krasnoludki (1967), Wicka Warszawiaka (1969, przedstawienie zdjęte z afisza na etapie prób).

Po odejściu z „Lalki” Wilkowski współpracował jako reżyser z różnymi teatrami: w Toruniu, Łodzi, Lublinie, Gdańsku, Szczecinie. W latach 1971–1973 był związany z warszawskim „Guliwerem”, w latach 1975–1979 oraz 1983–1986 z Białostockim Teatrem Lalek. Reżyserował na Kubie i w Stanach Zjednoczonych.

Największymi sukcesami w okresie po „Lalce” były przedstawienia: Zielona Gęś wg Gałczyńskiego (BTL 1984), której Wilkowski był nie tylko adaptatorem i reżyserem, ale i scenografem; Dekameron 8,5 według Giovanniego Boccaccia, z komentarzami Gianniego della Lupusa czyli Wilkowskiego (BTL 1986), który uzyskał m.in. nagrodę za reżyserię na Międzynarodowym Festiwalu Teatrów Lalek dla Dorosłych „Chora i kukły” w Plewen w Bułgarii w 1990; Rzecz o Jędrzeju Wowrze (Teatr Lalek „Pleciuga”, Szczecin, 1983) – Grand Prix za spektakl i I nagroda za reżyserię i inscenizację na XI Ogólnopolskim Festiwalu Teatrów Lalek w Opolu, 1983.

Wilkowski reżyserował też przedstawienia w teatrach nielalkowych: Pastorałkę w Teatrze Powszechnym w Warszawie (1964), Jasia i Małgosię w Teatrze Wielkim (1979) oraz w telewizji (m.in. Baśń o zaklętym kaczorze Leśmiana, Kalosze szczęścia Andersena, Szewc Kopytko i kaczor Kwak Makuszyńskiego, Karampuk wg Kerna – jako 8-dcinkowy serial telewizyjny).

Przez wiele lat (1957–1977) związany był z polską telewizją. Występował jako aktor w programach swojego autorstwa: w cyklu Janek Telewizorek (inscenizacje wierszy w teatrze jednego aktora, 1957–1959), Teatrzyk w koszu (1958–1965, 23 odcinki), jako Dziadek lalkowej Uli w cyklu Ula z I b, Ula z II b, Ula i świat (1965–1968, trzy serie po 14, 18 i 17 odcinków), w serialu lalkowym Przygody skrzata Dzięcielinka (1969–1972, 12 odcinków).

Prezentował i komentował programy lalkowe, takie jak Telewizyjny Festiwal Widowisk Lalkowych (1971–1975) czy cykl „Lalki w rękach mistrzów” (1972), do którego zaprosił takie światowe gwiazdy sztuki lalkowej, jak Eric Bramall, Jean Loup Temporal, Sannosuke Takeda.

Jego dorobek pisarski obejmuje około 60 tytułów – sztuk, scenariuszy oraz autorskich adaptacji. Szczególną popularnością do dzisiaj cieszy się cykl dla dzieci o misiu Tymoteuszu: Tymoteusz Rymcimci, Tymoteusz wśród ptaków, Tymoteusz i łobuziaki, Jesienna przygoda Tymoteusza, Wiosenna przygoda Tymoteusza, Tymoteusz majsterklepka.

Był zafascynowany folklorem góralskim – plastyką, muzyką, literaturą. Z tej miłości powstała wspomniana mistrzowska sztuka O Zwyrtale muzykancie, czyli Jak się stary góral dostał do nieba, inspirowana książkami Kazimierza Przerwy-Tetmajera Na skalnym Podhalu i Legenda Tatr. Z kolei dzieje życia beskidzkiego świątkarza, Jędrzeja Wowry, opisane m.in. przez Emila Zegadłowicza, stały się inspiracją do najbardziej osobistego dzieła literackiego Wilkowskiego – sztuki lalkowej dla dorosłych Spowiedź w drewnie. Opowieść o ludowym świątkarzu rzeźbiącym Chrystusa Frasobliwego to zarazem opowieść o losie artysty, o męce twórczej, nieadekwatności rezultatów wobec zamierzeń, o pozycji artysty w społeczeństwie, o krzywdzących krytykach i prymitywnych zleceniodawcach, a wreszcie o człowieku rozmawiającym ze swoim Bogiem i o lalkarzu rozmawiającym z drewnianym partnerem-animantem. Przedstawienie zatytułowane Rzecz o Jędrzeju Wowrze, złożone ze Spowiedzi w drewnie w reżyserii autora oraz Żywotów świętych w reżyserii Wilkowskiego i Bohdana Głuszczaka (premiera 8.10.1983, Teatr Lalek „Pleciuga”, Szczecin) przeszło do historii teatru lalek w Polsce jako jedno z najbardziej doniosłych osiągnięć.

Już w latach 70. XX wieku Jan Wilkowski stał się legendą polskiego lalkarstwa. Był człowiekiem o wyjątkowej osobowości i uroku osobistym. Jego miłość do lalek była zaraźliwa, co znalazło szczególne odbicie w pracy pedagogicznej. W 1974 wraz z Krzysztofem Rauem Wilkowski stworzył w Białymstoku zamiejscowy Wydział Lalkarski warszawskiej Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej (obecnie Wydział Sztuki Lalkarskiej Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza). W latach 1975–1981 był dziekanem tego wydziału, a w latach 1981–1990 profesorem nowo powołanego Wydziału Reżyserii Teatru Lalek.

Ćwiczenia ruchowe studentów Wydziału Lalkarskiego w Białymstoku, próba spektaklu dyplomowego Wielki Iwan Obrazcowa pod kierunkiem Jana Wilkowskiego. Sekwencja z Polskiej Kroniki Filmowej 78/13B (1978).
Żródło: kronikarp.pl

Wgląd w myślenie Wilkowskiego-reżysera o sztuce lalkarskiej daje antologia pt. 8 sztuk w poszukiwaniu autora (Warszawa 1982), w której każda z ośmiu sztuk różnych autorów (przez niego wybranych) została opatrzona fachowymi komentarzami Jana Anonima (pseudonim Wilkowskiego).

Osobowość Jana Wilkowskiego odcisnęła głębokie piętno na polskim teatrze lalek, widoczne do dzisiaj w pracy jego uczniów i współpracowników.

Bibliografia podmiotowa

• Jan Wilkowski, Miś Tymoteusz. Sześć sztuk dla teatru lalek, red. Halina Waszkiel, Białystok 2009;
• Jan Wilkowski, O Zwyrtale muzykancie, czyli Jak się stary góral dostał do nieba. Według nowel K. Przerwy-Tetmajera i pieśni ludowych [w:] Polskie sztuki dla teatru lalek. Antologia, wybór i oprac. Wiesława Domańska i Stanisław Wilczek, Łódź 1984;
• Jan Wilkowski, Spowiedź w drewnie, „Teatr Lalek” 1970 nr 4; oraz [w:] Antologia klasycznych tekstów teatru lalek, oprac. Henryk Jurkowski, t. III: W kręgu polskich tradycji, Wrocław 2003;
• Jan Wilkowski i Leon Moszczyński, Guignol w tarapatach, „Teatr Lalek” 1960 nr 11 ( maj);
• 8 sztuk w poszukiwaniu teatru, Warszawa 1982 [wstęp i komentarze: Jan Anonim, czyli Jan Wilkowski].

Bibliografia przedmiotowa

• Damulewicz Piotr, Spowiedź w drewnie czyli rzecz o Janie Wilkowskim, Białystok 2002;
• Domańska Wiesława, Dramaturgia inna, „Teatr Lalek” 1970 nr 4;
• Jan Wilkowski. Dokumentacja działalności, oprac. Marek Waszkiel, Łódź 1995, seria „Lalkarze – materiały do biografii”, red. Marek Waszkiel, nr 7;
• Jurkowski Henryk, Moje pokolenie. Twórcy polskiego teatru lalek drugiej połowy XX wieku, Łódź 2006;
• Waszkiel Halina, Dramaturgia polskiego teatru lalek, Warszawa 2013;
• Waszkiel Marek, Dzieje teatru lalek w Polsce 1944–2000, Warszawa 2012;
• Wiśniewska Jolanta Ewa, W poszukiwaniu „Złotego klucza”. Polska twórczość dramatyczna dla teatru lalek (1945–1970), Łódź 1999, seria „O teatrze lalek” pod red. Marka Waszkiela.

Halina Waszkiel, 2016

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

O polskim teatrze lalek z prof. Markiem Waszkielem rozmawia prof. Dariusz Kosiński