Antonina Hoffmann
HOFFMANN Antonina (16 VI 1842 Trzebinia k. Wschowy - 16 VI 1897 Kraków), aktorka. Była córką Jana H. i Emilii z domu Thiel, zubożałych ziemian pochodzenia niem., ewangelików. Uczyła się na pensji P. Krakowowej w Warszawie (kierownictwo tej pensji objęła po sprzedaży majątku matka H.). Brała tam udział w amatorskich przedstawieniach szkolnych. Mimo oporu rodziny postanowiła zostać aktorką; w 1858 po odbyciu kilku lekcji u J. Królikowskiego wstąpiła do warsz. Szkoły Dramatycznej, którą wówczas kierował J. Rychter. Przed ukończeniem szkoły debiutowała 13 II 1859 w WTR w roli Fryderyki Wagner ("Kamień probierczy"), została zaangażowana i występowała do 20 IX 1860 (równocześnie studiując jeszcze w Szkole Dramatycznej); grała kilka ról, m.in. Klarę ("Zemsta"). Nie mając jednak w WTR możliwości poważniejszej pracy, przyjęła propozycje J. Pfeiffera i zaangażowała się do t. krak.; po raz pierwszy wystąpiła 29 XII 1860 w roli tyt. w "Precjozie". W Krakowie występowała do końca życia. W miernym zespole Pfeiffera (potem pod dyr. A. Miłaszewskiego) szybko osiągnęła pozycję pierwszej aktorki (pierwszy benefis 23 V 1861); grała b. wiele ról, ale bez wyboru, bez uwzględnienia jej możliwości i cech talentu. W lecie 1861 i przez kilka miesięcy w 1864 występowała również z zespołem krak. we Lwowie. W tym też okresie została towarzyszką życia S. Koźmiana (związek ten trwał aż do jej śmierci, ale nie został zalegalizowany). Wskutek nieporozumień z Miłaszewskim 2 III 1865 ustąpiła z t.; w kwietniu tegoż roku występowała gościnnie w zespole K. Sulikowskiego w Tarnowie. Wróciła na scenę krak. po objęciu t. w sez. 1865/66 przez A. Skorupkę (i S. Koźmiana jako kierownika artyst.); na pierwszym przedstawieniu 18 XI 1865 "powitano ją bukietami" (K. Estreicher). Wraz z nią w t. krak. znaleźli się m.in. H. Modrzejewska, F. Benda, W. Rapacki (ojciec), B. Ładnowski; był to najlepszy wówczas zespół aktorski na ziemiach polskich. Współpracując z Koźmianem (który od 1871 objął dyr. t. krak.) H. stała się najwybitniejszą przedstawicielką stworzonej przez niego "szkoły krakowskiej". Z inicjatywy Koźmiana wyjeżdżała często za granicę "dla zwiedzenia najcelniejszych teatrów", gł. do Wiednia, gdzie zapoznała się i zaprzyjaźniła z aktorką Charlottą Wolter. W sez. letnich 1866-69 i 1872 wyjeżdżała z zespołem krak. na występy do Poznania oraz Krynicy, Kielc, Solca i Tarnowa; w 1891 była z t. krak. na występach w Pradze. Wyjeżdżała również sama na występy gościnne do Lwowa (1873, 1882, 1885), Poznania (1878), Warszawy (1876 - przedstawienie amatorskie tow. dobroczynności "Przytulisko", potem WTR: 14 XI-19 XII 1881, 25 VIII-4 X 1882 i 23 IX-28 X 1884). Od czerwca do sierpnia występowała w Pawłowsku koło Petersburga w zespole A. Łukowicza. Po ustąpieniu Koźmiana z dyr. w 1885 H. pozostała nadal w t. krakowskim. Przepracowanie wywołało ciężką chorobę nerwową, która od listopada 1891 do lipca 1893 uniemożliwiła jej występy. W 1893 weszła w skład zespołu T. Pawlikowskiego w nowym t., nie wiążąc się jednak stałym kontraktem. Nieuleczalna choroba (rak) zabierała coraz więcej sił aktorce, jednak H. grała jeszcze po ciężkiej operacji, a nawet opracowała nową rolę. H. miała korzystne warunki fizyczne. Była zgrabna, giętka i ruchliwa, o wielkim wdzięku w ruchu i geście. Mimo średniego wzrostu, na scenie nieraz sprawiała wrażenie rosłej kobiety. Nieregularne, lecz piękne rysy odznaczały się dużą wyrazistością. Mimika, zawsze podporządkowana dykcji, mimo swej żywości była umiarkowana. Największą ozdobą H. były wspaniałe czarne oczy i bardzo długie kasztanowate włosy. Możliwości głosowe H. były niewielkie, ale dzięki wytrwałej pracy władała swoim głosem mistrzowsko. Podawała nie tylko bezbłędnie treściową zawartość tekstu, lecz wydobywała nieprzeczuwane piękności wiersza. Znakomite opanowanie możliwości wokalnych i właściwe dysponowanie nimi umożliwiało jej zwycięskie i swobodne pokonywanie największych trudności, zarówno co do rozpiętości skali, jak i siły głosu. Sangwiniczny temperament H., zarówno w życiu jak na scenie, objawiał się wielką żywością, prostotą, szczerością, humorem, bystrą inteligencją i wielką wrażliwością w przyjmowaniu i odtwarzaniu wrażeń. Program H. w sztuce aktorskiej polegał na wierności wobec wzorów życiowych psychiki ludzkiej, na traktowaniu roli jako logicznej, umotywowanej całości i najwierniejszym odtworzeniu zamiaru autora z podporządkowaniem całkowitym temu celowi korzyści osobistych. Kreacje aktorki sprawiały wrażenie niezwykle oryginalne przez swą nieprzeciętną "prawdziwość", osiąganą przecież środkami artystycznymi. Charakteryzowały je: pozbawienie dykcji deklamacyjności, a gestu - konwencjonalnej pozy, niezwykły umiar przy równoczesnej swobodzie w stosunku do efektów scenicznych, duże ich zbliżenie do objawów życia codziennego. Dzięki temu po całkowitym opanowaniu swoich środków wyrazu, zajęła H. postawę świadomie polemiczną z powszechnie przyjętymi, odmiennymi metodami, wykraczając nawet w swej grze poza obręb konwencji zalecanych przez "szkołę krakowską" Koźmiana. Bogactwo możliwości i umiejętności H. spowodowało, że w ciągu swego pobytu na scenie występowała w szerokim zakresie ról. Niepowodzenia spotykały ją z reguły w narzucanych jej początkowo rolach lirycznych i sentymentalnych, które były zbyt sprzeczne z jej charakterem. Z biegiem lat straciła też upodobanie do ról komicznych i charakterystycznych repertuaru "ludowego", mimo że tu odnosiła świetne sukcesy. Do 1865 grała wszelkie role kobiece od naiwnych przez amantki salonowe, bohaterki dram. i tragiczne, role komiczne, charakterystyczne, aż do matek tragicznych. W 1865-71 jej zainteresowania, w lepszych o wiele warunkach pracy, skupiały się na rolach amantek komicznych i dram. oraz na postaciach kobiet władczych, namiętnych, w sytuacjach bardzo dramatycznych. Wtedy też pojawiły się początki silnego zainteresowania współczesnym dramatem mieszczańskim i salonowym. Już wówczas przeprowadzała pomyślnie zasadę pełnej kompozycji roli, choć ograniczała się jeszcze do odtwarzania najważniejszych rysów postaci, rzadko zdobywając się na precyzję wniknięcia w szczegóły. Dalsze lata przyniosły w tym właśnie kierunku ogromny postęp; jej role opracowane były z niezwykłą precyzją w najdrobniejszych odcieniach, nie tracąc przy tym nic ze swej spoistości. W 1871-76, obok znakomitych kreacji w repertuarze klasycznym, wysunęły się na pierwsze miejsce role amantek we współczesnym dramacie. Po 1876 zaczęła w utworach tych wybierać role o zabarwieniu charakterystycznym, grała chętnie dram. role kobiet starszych, nie wykluczając jednak twórczości w repertuarze komicznym. W tym też kierunku, z coraz silniejszym uwzględnieniem wymagań swojego wieku, układała H. swój repertuar nadal, do końca pracy. Ogółem grała około czterystu ról. Do jej najznakomitszych kreacji należą: Klara ("Śluby panieńskie"), Kamila ("Nie igra się z miłością"), Beatrice ("Wiele hałasu o nic"), Katarzyna ("Poskromienie złośnicy"), Beata ("Halszka z Ostroga"), Gulda ("Cyganie na Litwie"), Fedra ("Fedra"), Gilberta ("Frou-Frou"), Księżna Falconieri ("Dalila"), Seweryna ("Księżna Jerzowa"), Mrs Clarkson ("Cudzoziemka"), Odette ("Odette"), Fedora ("Fedora"), Kasztelanowa ("Dwie blizny"), Pani Desvarennes ("Sergiusz Panin"), Księżna de Reville ("Świat nudów"). Jedną z największych zasług H. dla t. pol. był jej udział, często przeważający, we wprowadzeniu na scenę dramatów ulubionego jej poety - J. Słowackiego. W wielu z nich grała główne role, m.in. Amelię ("Mazepa"), Pazia ("Maria Stuart"), Aldonę ("Mindowe"), Rozę ("Lilla Weneda"), Idalię ("Fantazy"), Salomeę ("Horsztyński"), role tyt. w "Balladynie" i "Beatryks Cenci". Nadto udało się jej uzyskać zgodę cenzury petersburskiej na zagranie w Pawłowsku fragmentu "Balladyny", natomiast zdobyte zezwolenie na przedstawienie na jej benefis w Warszawie całego tego dzieła - zostało cofnięte. Bibl.: EdS VI; Estreicher: Gwiazda spadająca - Antonina Hoffmannowa, Kraków 1897; Estreicher: Teatra; J. Got: Antonina Hoffmann, Warszawa 1958 (32 il.); Z. Przybylski: Z rozwoju polskiego teatru - Antonina Hoffmann, Kraków 1898; PSB IX; TE II; A. Zaleski: Teatr krakowski w 1877/8 roku, Kraków 1879 s. 11-15; Afisz teatr. 1965/66 nr 13; Prz. pol. 1897 z. 7 (S. Tarnowski); Afisze, Bibl. Jagiell. Ikon.: A. Kotsis: Portret, olej, ok. 1870-74 - Muzeum Śląskie Wrocław; J. Vallent: Portret, olej, 1875 - MHKraków; A. Grabowski: Portret, olej, 1876 - MHKraków; T. Ajdukiewicz: Portret, olej, 1883 - MlNKraków (dep. Muzeum w Bytomiu) ; T. Ajdukiewicz: H. jako Beatryks Cenci (Beatryks Cenci), olej (mal. na palecie), 1883 - MTWarszawa; NN: Portret (mal. na ścianie garderoby), 1893-1900 - T. im. Słowackiego, Kraków; W. Eliasz-Radzikowski: Portret, gips, 1872 - T. im. Słowackiego, Kraków; M. Zawiejski: Portret, gips - T, im. Słowackiego, Kraków; J. Buchbinder, M. Kluczewski: Portret i tbl. (10 ról), drzew., repr. Kłosy 1872 nr 366; NN:H. jako Kamila (Nie igra się z miłością), drzew., repr. Erazm [S. Koźmian]: Przy studni, Kraków 1874; NN: H. w roli, lit., Mucha 1876 nr 11; Fot. pryw. i w rolach - Arch. m. Krakowa i woj. krak., Bibl. Nar. (Zakład Grafiki), IS PAN, MHKraków, MTWarszawa, Muzeum im. Mickiewicza, Warszawa, SPATiF, zb. S. Dąbrowskiego. Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765-1965, PWN Warszawa 1973
