Hasła

Pojęcie określające średniowieczne (gł. X–XIII w.) praktyki widowiskowe odbywające się w kościołach. W ścisłym sensie dotyczy głównie Visitatio sepulchri (Nawiedzenie grobu) w czasie Wielkanocy, choć używane jest także w odniesieniu do dramatyzacji liturgicznych, a także samodzielnych utworów dramatycznych.

Dramat liturgiczny związany był z kulturą monastyczną. Stanowił widowisko duchownych, którzy – po łacinie, śpiewając antyfony – odgrywali, głównie przed innymi duchownymi (udział świeckich jest wciąż dyskusyjny), biblijne epizody. Tworzywo dramatu liturgicznego stanowił głównie gest (słowa i melodia były już dane w antyfonarzu). Dramat liturgiczny powstał na bazie chorału gregoriańskiego w wyniku tropowania i centonizacji; łączył elementy liturgiczne (czas, miejsce, użycie sprzętów kościelnych) z teatralnymi (konwencja gry: pojawiające się słowa, m.in. quasi, simul [jakby], sugerujące, że rzecz jest odgrywana).

Początki dramatu liturgicznego tradycyjnie wiąże się z opactwem św. Marcjalisa w Limoges (najdawniejszy zachowany troparz datowany na lata 923-934). Za najstarszy polski zabytek uchodzi wariant Visitatio sepulchri zapisany w XII-wiecznym Pontyfikale Płockim. Od XIII w. dramat liturgiczny był zjawiskiem coraz rzadszym; zanikł po Soborze Trydenckim, pod koniec XVI w.

Termin dramat liturgiczny został wprowadzony dopiero w połowie XIX w. przez Félixa Clémenta. Średniowieczne teksty na określenie tych praktyk używały na ogół słów officium (obrzęd kościelny) lub ordo (porządek – tu: mszy świętej), stosowanych również w odniesieniu do samej liturgii. Termin dramat liturgiczny przyjął się w zasadzie we wszystkich językach nowożytnych, co ostatecznie doprowadziło do usankcjonowania istnienia w historiografii dramat liturgiczny jako osobnego gatunku, ustanowionego w XIX w. Julian Lewański proponował, by mianem dramat liturgiczny właściwego – w odróżnieniu od oficjów podobnych do Visitatio sepulchri – określać tylko utwory rozbudowane fabularnie. Współcześnie odchodzi się od pojęcia dramat liturgiczny na rzecz bardziej pojemnego i mniej różnicującego określenia dramatyzacje liturgiczne. Mirosław Kocur proponuje, by mówić o performansach liturgicznych. Podobnie zresztą jest w innych językach – by odejść od pojęcia ukutego przez Clémenta, używa się obecnie również form liturgical plays (ang.) czy geistliches Spiel (niem.).

Bibliografia

• Craig Hardin, English religious drama of the Middle Ages, Oxford 1955;
• Boor Helmut de, Die Textgeschichte der lateinischen Osterfeiern, Tübingen 1967;
• Hardison Osborne B., Christian Rite and Christian Drama in the Middle Ages, Baltimore 1969;
• Kocur Mirosław, Drugie narodziny teatru. Performanse mnichów anglosaskich, Wrocław 2010;
• Lewański Julian, Dramat liturgiczny, Wrocław 1966;
• Liturgiczne łacińskie dramatyzacje Wielkiego Tygodnia XI-XVI w., oprac. Julian Lewański, Lublin 1999;
• Lewański Julian, Dramat i teatr średniowiecza i renesansu w Polsce, Warszawa 1981 [wersja cyfrowa];
• Wolański Andrzej, Dramat liturgiczny w średniowieczu, Wrocław 2005;
• Young Karl, The drama of the medieval church, Oxford 1933, 2 vols.