Hasła

Pojęcie odnoszące się do przedsięwzięć teatralnych organizowanych na dworach monarchów bądź dostojników, do zespołów na tych dworach działających oraz do urządzanych tam sal bądź budynków teatralnych.

Zwyczaj organizowania widowisk dworskich w Europie Zachodniej ma korzenie średniowieczne, przy czym wystawianie w rezydencjach spektakli teatralnych rozpowszechniło się w państwach włoskich w dobie renesansu. Teatry dworskie odgrywały ogromną rolę w okresie baroku, a najbardziej emblematycznym przykładem są przedstawienia organizowane na dworze Ludwika XIV.

Niekiedy w pałacach urządzano osobne sale teatralne, a czasem osobne budynki z reprezentacyjną widownią i specjalistycznie wyposażoną sceną. Przykłady zachowanych obiektów to: teatr Gustawa III w Drottningsholm k. Sztokholmu, Marii Antoniny w Petit-Trianon w Paryżu czy Marii Teresy w Schönbrunn w Wiedniu.

W dawnej Anglii i we Francji istniał zwyczaj obejmowania patronatem trup teatralnych przez dostojników ze sfer arystokratycznych. Obok tego zarówno w Europie Zachodniej, jak i w Rzeczypospolitej na dworach organizowano spektakle z udziałem zawodowców bądź amatorów, a niekiedy utrzymywano stałe zespoły.

Inny rodzaj teatru dworskiego to théâtre de société, mający charakter salonowej zabawy, w ramach której arystokraci występowali w amatorskich przedstawieniach.

W dawnej Polsce

W dawnej Polsce wzorem dla teatru dworskiego były przedsięwzięcia podejmowane na dworze królewskim. Monarchami, którzy utrzymywali stałe zespoły dworskie, byli Władysław IV, August II, August III i Stanisław August. August III stworzył w gmachu Operalni teatr, który łączył w sobie cechy teatru dworskiego z teatrem publicznym. Stanisław August, obok wspierania Sceny Narodowej, utrzymywał również prywatny teatr, dla którego wybudowano salę w Starej Pomarańczarni w Łazienkach (1788), dobrze do dziś zachowaną.

Przedsięwzięcia królewskie naśladowali magnaci. Teatr dworski prowadzili m.in. Stanisław Herakliusz Lubomirski w Ujazdowie, Michał Kazimierz i Franciszka Urszula Radziwiłłowie w Nieświeżu czy Wacław Rzewuski w Podhorcach. Przedstawienia organizowano również na dworach dostojników kościelnych (prymasa Gabriela Podoskiego czy biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka).

Przykładem wnętrza teatru dworskiego jest sala teatralna na zamku w Łańcucie, powstała jeszcze w XVIII wieku, w czasach Izabeli Lubomirskiej. W 1792 wystawiono tu napisane specjalnie dla tej sceny Parady Jana Potockiego. Obecny jej kształt to wynik renowacji przeprowadzonej w 1910 roku na zlecenie Romana Potockiego przez Ferdynanda Fellnera i Hermanna Helmera.

Przedstawienia teatru dworskiego przeznaczone były dla elitarnego towarzystwa: dla rodziny organizatorów oraz dla zaproszonych gości. Drugą, mniej uprzywilejowaną grupę widzów stanowili dworzanie bądź klienci organizatora. Wstęp na widowiska był bezpłatny, upoważniały do niego specjalne zaproszenia bądź reglamentowane wejściówki.

W repertuarze teatru dworskiego znajdowały się częstokroć komedie i tragedie, opery i balety, a także pantomimy. Starano się, aby wykonawcami byli profesjonaliści bądź osoby przyuczone do uprawiania takiej działalności.

Teatralna działalność możnowładców bywała inspiracją do podejmowania podobnych inicjatyw przez średnią szlachtę. Teatralne przedsięwzięcia jej przedstawicieli miały jednak okazjonalny charakter (np. komedia karnawałowa), a organizowano je w doraźnie przystosowanych pomieszczeniach. W XIX wieku praktyki teatralne miały najczęściej formę théâtre de société. 

Bibliografia

• Alewyn Richard, Das große Welttheater, Hamburg 1959;
• Daniel U., Hoftheater. Zur Geschichte des Theaters und der Höfe im 18. und 19. Jahrhundert, Stuttgart 1995;
• Höfisches Theater, Hoftheater: [hasła w:] Theaterlexikon, Bd. 2, red. C. Bernd Sucher, München 1996;
• Komorowski Jarosław: Teatra polskie do schyłku XVIII wieku, [w:] Architektura teatralna w Polsce, red. Dorota Buchwald, Monika Jarzyna, Piotr Morawski, Warszawa 2011;
• Król-Kaczorowska Barbara: Teatr dawnej Polski. Budynki. Dekoracje. Kostiumy, Warszawa 1971;
• Król-Kaczorowska Barbara: Teatry w Drottningsholm i w Gripsholm, „Pamiętnik Teatralny” 1978, z. 4;
• Théâtre de cour: [hasło w:] Pierron Agnès: Dictionnaire de la langue du théâtre, Paris 2002;
• Tomkiewicz Władysław: Widowiska dworskie w okresie renesansu, „Pamiętnik Teatralny” 1953, z. 3.