Hasła

Ogólna nazwa przedstawień teatralnych tworzonych w Europie w środowiskach arystokracji w XVIII i XIX w. jako rodzaj zabawy towarzyskiej i działalności artystycznej. Powołały go do życia arystokratyczne salony XVIII w., będące miejscami stałych spotkań towarzyskich o mieszanym charakterze, gromadzących zarówno twórców i filozofów, jak i miłośników sztuki oraz amatorów rozrywki.

Salon stał się instytucją życia kulturalnego we Francji w XVII w., w następnym stuleciu stworzył własny teatr, uprawiany przez niezliczone grupy teatromanów. Był to teatr towarzyski, uscenicznienie salonowego esprit, dowcipnej konwersacji, salonowego obyczaju, zajmujący się przede wszystkim tematyką miłości, rozkoszy i zdrady. Na jego scenach występowały osoby z towarzystwa. Te prywatne teatrzyki wiąże się z manią dramatopisania z pierwszej połowy XVIII w., które opanowały rezydencje miejskie i podmiejskie. Pod wpływem rokoka zyskały postać przedstawień niedużych komedii, przysłów dramatycznych, skeczów, wystawianych dla niewielkiej liczby zaproszonych gości. Pisali je anonimowi dziś sekretarze arystokratów lub preceptorzy szlachetnych rodzin.

Najważniejsi dostawcy repertuaru théâtres de société to Carmontelle (pseudonim Louisa Carrogisa) i Charles Collé. Niekiedy wystawiano też utwory z repertuaru Komedii Francuskiej. Najdoskonalszym wcieleniem francuskich théâtres de société był działający w Petit Trianon przez pięć lat (1747–1752) théâtre des cabinets markizy de Pompadour, oficjalnej kochanki Ludwika XV. Uważa się, że théâtre de société był nie tylko szkołą teatru i aktorstwa, ale przede wszystkim szkołą publiczności.

Théâtre de société w Polsce

W Polsce salony pojawiły się za panowania Stanisława Augusta, głównie jako salony literackie. Najważniejsze z nich to obiady czwartkowe u króla oraz salon księcia Adama Czartoryskiego w Pałacu Błękitnym. W salonach kwitły dyskusje, zabawy, gry towarzyskie, bale, spektakle amatorskie, żywe obrazy, koncerty. W organizowaniu przedstawień celowała księżna Elżbieta Sapieżyna, w urządzaniu koncertów – księżna Radziwiłłowa. Poza Warszawą théâtres de société znajdziemy w rezydencjach magnackich i z tej perspektywy można uznać za ich poprzedników magnackie teatry dworskie epoki saskiej, księżnej Urszuli Radziwiłłowej czy hetmana Wacława Rzewuskiego. Oświeceniowe théâtres de société działały w Puławach Czartoryskich, w Siedlcach hetmanowej Ogińskiej, w Dukli Mniszchów i w Łańcucie Lubomirskich, gdzie wystawiono Parady Jana Potockiego (1792). W życiu tych rezydencji teatr spełniał istotną funkcję: uświetniał uroczystości rodzinne, był narzędziem propagandy, stanowił centrum zabaw i rozrywek także parateatralnych.

Niektóre z nich stworzyły własny dramat, w przeciwieństwie do francuskich sztuk wychodzący poza ramy czystej rozrywki. Dla sceny puławskiej Franciszek Dionizy Kniaźnin napisał polityczną operę Matka Spartanka (1786), w której rolę Teony wykonała Izabela Czartoryska, a synów bohaterki odegrali jej synowie. Tu wystawiano pisane przez Kniaźnina komedie, sielanki dramatyczne, opery komiczne, a także sztuki Ludwika Bernatowicza.

Rozkwitowi dyskusyjnego salonu literackiego w XIX w. zarówno w wersji arystokratycznej, jak i mieszczańskiej, towarzyszy zmiana znaczenia i funkcji ulegającego procesowi demokratyzacji théâtre de société. Stał się on popularną rozrywką różnych środowisk, istniejącą w dużych i małych ośrodkach miejskich, w dworach ziemiańskich. Stracił jednak wówczas swoją specyfikę i stał się jedną z odmian teatru amatorskiego.

Bibliografia

• Corvin, Michel: Dictionnaire encyclopédique du théâtre, Paris 2001;
• Guzek, Andrzej Krzysztof: Salony literackie, [w:] Słownik literatury polskiego oświecenia, red. Teresa Kostkiewiczowa, Wrocław 2002;
• Klimowicz, Mieczysław: Oświecenie, Warszawa 1975.