Hasła

spontanicznie organizowane studenckie zespoły teatralne, uprawiające różne formy działalności scenicznej, także regularnie działające instytucjonalne teatry akademickie (na Zachodzie zwane uniwersyteckimi); reprezentują typ sceny szkolnej, realizują najczęściej tradycyjny repertuar – w tym studyjne „sceny studenckie” słuchaczy szkół aktorskich, służące opanowywaniu warsztatu aktorskiego oraz weryfikowaniu zdobytych umiejętności w kontakcie z profesjonalistami i publicznością. W Polsce termin teatry studenckie przenośnie i historycznie: oznacza przede wszystkim zespoły działające w latach 60. i 70. XX w., stosujące specyficzne formy prezentacji oraz środki ekspresji. W tym znaczeniu teatry studenckie to istotny składnik kultury studenckiej, zjawisko artystyczne i socjologiczne, część ruchu społecznego, który pojawił się w Polsce w latach 50. XX w. Wyrastały z ruchu teatrów amatorskich, z czasem zbliżyły się celami i metodami działania oraz stosowanymi środkami ekspresji do nurtu teatru alternatywnego, którego stały się częścią.

Początek działalności teatrów studenckich w Polsce miał związek z polityczną „odwilżą” w połowie lat 50. XX w., wtedy powstały m.in. warszawskie teatry STS (Studencki Teatr Satyryków) i Stodoła, gdańskie zespoły Bim-Bom, Teatrzyk Rąk „Co To”, Cyrk Rodziny Afanasjeff, łódzkie grupy Pstrąg i Cytryna, krakowski Teatr 38, wrocławski STS Ponuracy (później Teatr Kalambur). Rozkwit tej formacji teatrów studenckich nastąpił w latach 1959–1965. Były to głównie teatry o charakterze satyrycznym i publicystycznym, formę wypowiedzi często stanowiły składanki słowno-muzyczne. Budowały platformę do dyskusji na tematy polityczne, społeczne i światopoglądowe młodego pokolenia, odsuwając sprawy formy teatralnej na plan dalszy (cechował je eklektyzm myślowy i estetyczny). Liczniejsze poszukiwania formalne podjęto w drugiej połowie lat 60. XX w. Działały już wtedy kolejne ciekawe i ważne zespoły: STG w Gliwicach, Studencki Teatr Pantomimy GEST we Wrocławiu, Gong-2 w Lublinie, Galeria w Gdańsku. 

Wydarzenia społeczno-polityczne lat 1968–1970 i echa światowego ruchu kontrkulturowego korespondują z końcem pierwszej fazy ruchu teatrów studenckich w Polsce (przełomowe Łódzkie Spotkania Teatralne w 1970). Dekada lat 70. przynosi jego największe osiągnięcia (Teatr Ósmego Dnia) z Poznania, Teatr STU z Krakowa, Teatr 77 z Łodzi, Scena Plastyczna KUL, Akademia Ruchu z Warszawy). Teatr studencki zwany jest odtąd także młodym teatrem, teatrem młodej inteligencji, teatrem otwartym, teatrem poszukującym, niezależnym, alternatywnym. Polskie zespoły kontestowały zastany porządek społeczno-polityczny, przedstawiały nową wizję społeczeństwa i człowieka, stając się głosem całego pokolenia. Propozycje i dokonania artystyczne teatrów studenckich mieszczą się w ramach tzw. kultury alternatywnej. Ruch teatrów studenckich tego okresu charakteryzują: krytycyzm wobec rzeczywistości społeczno-politycznej i kultury oficjalnej, wypowiedzi bogate w ukryte sensy i metafory, poczucie misji, bunt, aktywizm, stawianie etyki nad estetyką, wspólnotowość, kreacja zbiorowa, nowe techniki gry i nowa poetyka inspirowane m.in. formułą teatru ubogiego, otwartość na eksperymenty artystyczne.

W latach 70. XX w. grono teatrów studenckich powiększyło się m.in. o teatry lubelskie: Provisorium, Grupa Chwilowa, Scena 6, poznańskie zespoły: Teatr Maja, Teatr ICD i Teatr Jan, Teatr Pleonazmus z Krakowa, Teatr Kana ze Szczecina, Teatr Jedynka z Gdańska, PSPS z Warszawy.

Ważną rolę odgrywały przeglądy i festiwale teatrów studenckich: Łódzkie Spotkania Teatralne, Lubelska Studencka Wiosna Teatralna, lubelskie Konfrontacje Młodego Teatru, Festiwal Teatrów Debiutujących START, Międzynarodowy Festiwal Festiwali Teatrów Studenckich we Wrocławiu (później Międzynarodowy Studencki Festiwal Teatru Otwartego), Festiwal Kultury Studentów. Polskie zespoły występowały też na licznych przeglądach teatrów studenckich za granicą, m.in. w Parmie, Zagrzebiu, Nancy. W latach 60. i 70. XX w. teatry studenckie skupiały liczne grono twórców, odbiorców i krytyków, stanowiły awangardę teatralną, naruszały monopol teatru instytucjonalnego, były jego opozycją jako alternatywa organizacyjna, problemowa i artystyczna. Niektóre z teatrów studenckich uzyskały status teatrów zawodowych: 1975 – Teatr STU, 1979 – Teatr Kalambur, Teatr 77, Teatr Ósmego Dnia, Akademia Ruchu.

W 1981 podjęto próbę utworzenia Unii Teatru Alternatywnego (zjazd założycielski Warszawa 7 listopada – 9 listopada), zniweczoną przez wprowadzenie stanu wojennego, który spowodował dezintegrację środowiska teatrów studenckich i załamanie się jednolitości ruchu, a także wyczerpywanie się kulturotwórczej roli środowiska studenckiego. W dekadzie lat 80. XX w. obok starszych zespołów debiutowały i działały młodsze, nawiązujące do dokonań teatrów polskiej kontrkultury z wcześniejszego okresu, m.in. Teatr 12a z Katowic, Teatr Wiatyk z Bytomia, Teatr Om z Krakowa, Teatr Pstrąg-Grupa’80 z Łodzi, Teatr Tako z Gdańska, Teatr Biuro Podróży z Poznania.

Po 1990 nastąpiło odnowienie studenckiego życia teatralnego, ale o ograniczonym zasięgu oddziaływania; zespoły funkcjonują przy uczelniach, organizacjach studenckich, stowarzyszeniach; prezentują przedstawienia na festiwalach teatrów studenckich i alternatywnych (1992 – wznowienie organizacji Łódzkich Spotkań Teatralnych). Teatry studenckie nie tworzą dziś odrębnego ruchu społecznego, nie należy wiązać ich ze zjawiskiem teatru studenckiego z dekad wcześniejszych.

Bibliografia

• Gołaczyńska, Magdalena: Mozaika współczesności: teatr alternatywny w Polsce po roku 1989, Wrocław 2002;
• Jawłowska, Aldona: Więcej niż teatr, Warszawa 1988;
• Litwiniec, Bogusław: Teatr młody – teatr otwarty, Wrocław 1978;
• Magala, Sławomir: Polski teatr studencki jako element kontrkultury, Warszawa 1988;
• Nyczek, Tadeusz: Pełnym głosem: teatr studencki w Polsce 1970–1975, Kraków 1980;
• Ostrowska, Joanna i Tyszka, Juliusz: Szkice o teatrze alternatywnym, Poznań 2008;
• Śliwonik, Lech: ...oto pisze się historię. Teatry studenckie 1954–1989. Część pierwsza – część dziesiąta, „Scena” 1998, nr 11/12; 2000, nr 6;
• Śliwonik, Lech: Teatr studencki / alternatywny – bibliografia, „Scena” 2012, nr 1.

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

O Teatrze Ósmego Dnia Dariusz Kosiński rozmawia z Juliuszem Tyszką 

Nieoficjalna premiera Ślubu Gombrowicza w teatrze studenckim w Gliwicach

Serial dokumentalny 250 lat teatru publicznego w Polsce.
Odcinek 17: Nieoficjalna premiera Ślubu Gombrowicza w teatrze studenckim w Gliwicach

Teatry studenckie na VII Łódzkich Spotkaniach Teatralnych, grudzień 1970

Serial dokumentalny 250 lat teatru publicznego w Polsce. 
Odcinek 20: Teatry studenckie na VII Łódzkich Spotkaniach Teatralnych, grudzień 1970.