Włochy. 50. rocznica śmierci Heleny Makowskiej
22 sierpnia mija 50. rocznica śmierci Heleny Makowskiej - polskiej aktorki, która była niekwestionowaną gwiazdą kina międzywojennego.
Helena Makowska urodziła się 2 marca 1887 (choć sama aktorka podawała jako rok urodzenia 1893) w majątku Szmakówka w pobliżu Krzywego Rogu na Ukrainie. Pochodziła z polskiej rodziny Woyniewiczów. Jej ojciec był inżynierem i dyrektorem kopalni rudy "Rudnik" w Zagłębiu Donieckim, po zamknięciu której - w roku 1903 - rodzina przeniosła się do Warszawy.
Największy wpływ na wybór drogi życiowej młodej Heleny miała kuzynka jej matki - Romana Popiel-Święcicka, aktorka i solistka lwowskiego teatru. To dzięki niej Helena rozpoczęła naukę śpiewu i gry na fortepianie. Zadebiutowała na scenie Filharmonii Warszawskiej, zastępując chorą chórzystkę w skandalizującej operze Richarda Straussa "Salome". Rozgniewany ojciec wysłał ją wówczas na Kursy Handlowe Józefy Siemigradzkiej. W roku 1905 poznała swego pierwszego męża - Juliana Makowskiego, wykładowcę w Wyższej Szkole Handlowej, przyszłego twórcę kodeksu dyplomatycznego. Małżeństwo nie przetrwało długo, zakończyło się rozwodem, ale Helena powróciła pod nazwiskiem męża, przy którym pozostała do końca życia, do kariery scenicznej.
Znajomość Makowskich z Aleksandrem Hertzem - współwłaścicielem warszawskiego studia filmowego - zaowocowała współpracą Heleny z przybyłym do Polski w roku 1909 reżyserem i kamerzystą włoskiego studia Ambrosio Film w Turynie, nadwornym fotografem włoskiej rodziny królewskiej - Giovannim Vitrottim. Przez ponad rok pracowała jako jego asystentka techniczna. Vitrotti produkował wówczas - na zlecenie cara - filmy dokumentalne w Armenii i Gruzji.
W 1911 roku Makowska wyjechała do Mediolanu. Szybko dostrzeżono jej talent wokalny oraz urodę i wdzięk. Rozpoczęła studia w mediolańskim Konserwatorium w klasie sopranu i zadebiutowała na scenie operowej jako Amelia w "Balu maskowym" Giuseppe Verdiego. Śpiewała także w operze Arrigo Boito "Mefistofeles". Prawdziwym sukcesem okazał się jednak dopiero jej udział w filmie "Romanticismo", w którym wystąpiła w roku 1915. Dwa lata później przeniosła się do Rzymu. Występując jako Ofelia w jednej z pierwszych ekranizacji "Hamleta" Williama Szekspira, w roku 1917, zapewniła sobie miejsce w The Oxford History of World Cinema. Zagrała bowiem bohaterkę, której samobójcza śmierć jest świadomym wyborem, a nie wynikiem obłędu.
Do roku 1920 zagrała główne role w 38 włoskich produkcjach, często jako Elena Makowska, zyskując status tamtejszej gwiazdy kina niemego. Została okrzyknięta "Słowiańską Wenus". Uznana za najfotogeniczniejszą aktorkę na świecie.
Angażowała się również w działalność patriotyczną. Uczestniczyła w akcjach Komitetu Pro Polonia w Turynie w roku 1917 (na rzecz polskich jeńców wojennych przebywających w obozach na terenie Włoch). W roku 1927 zaaranżowała spotkanie następcy tronu włoskiego księcia Umberta z adiutantem marszałka Józefa Piłsudskiego - Bolesławem Wieniawą-Długoszewskim, w wyniku którego powstała w Rzymie agencja uprawiająca propagandę antysowiecką.
Na początku lat 20. kino włoskie przechodziło kryzys, który zbiegł się z dojściem do władzy Mussoliniego. Aktorka - jak wielu włoskich artystów w tym czasie - przeprowadziła się do Niemiec. Wystąpiła w pięcioczęściowym filmie "Umierające narody", w którym reżyser - Robert Reinert - ostrzega ludzkość przed wojną, porównując ją do epidemii. W czasie pobytu w Niemczech wystąpiła w filmach wybitnych twórców m. in. Maxa Macka, Hansa Otto Lowensteina czy Maxa Reinharda. Zagrała także rolę ukochanej głównego bohatera w filmie "Taras Bulba", zrealizowanym w Monachium w 1922 roku przez rosyjskiego potentata filmowego Josefa Ermolieffa, który zresztą dzięki pomocy Makowskiej przeniósł się z Krymu do Francji wraz z całym 200-osobowym studiem filmowym. Studio Ermolieff prowadziło tajną działalność, pomagając uchodźcom pochodzącym z krajów zagarniętych przez sowiecką Rosję. "Taras Bulba" opowiadał o walkach Ukraińców o niepodległość
W Niemczech aktorka poznała aktora Karla Falkenberga, który został jej drugim mężem. Ale i to małżeństwo nie przetrwało długo. Makowska w 1926 roku wróciła do Warszawy, a jej mąż opuścił Niemcy w 1936 roku, wyjeżdżając na stałe do USA.
Po powrocie do Polski. Wystąpiła u boku Igo Syma w dwóch zaginionych filmach - "Kochanka Szamoty" i "Czerwony błazen". Zachwycała także publiczność operetkowych i rewiowych teatrzyków warszawskich. W 1931 roku wyszła za mąż po raz trzeci. Jej wybrankiem został Roland Botterill, przedstawiciel firmy Vickers Amstrong, z którym - dzięki działalności pozaartystycznej Heleny Makowskiej - Polska podpisywała wówczas umowę na dostarczenie do Polski 38 czołgów. Wykorzystując bowiem premierę filmu "Rabagas" w Londynie, aktorka przeprowadziła rozpoznanie produkcji nowych czołgów.
W 1939 roku została aresztowana przez Gestapo i skazana na pobyt w obozie pracy. Zwolniono ją w 1943 roku w wyniku wymiany więźniów między Wielką Brytanią a Niemcami. Trafiła do obozu dla internowanych kobiet w Libenau, w którym przebywała do 1945.
W 1947 roku powróciła do Włoch. Zagrała niewielką rolę w słynnej, nominowanej do Oscarów, adaptacji powieści Henryka Sienkiewicza "Quo Vadis". W latach 50. w Londynie udzielała lekcji gry na fortepianie i śpiewu w studio muzycznym przy Hanoverstreet, w budynku Konserwatorium. Po śmierci męża na stałe zamieszkała w Rzymie, w okręgu administracyjnym Watykanu. Zagrała epizody w kilku filmach. W 1953 roku w filmie "Walizka snów" wystąpiła u boku Marcello Mastroianniego. Jest to sentymentalna opowieść o przemijaniu włoskiego kina niemego i odejściu w zapomnienie jego gwiazd. Helena Makowska, grająca w tym filmie samą siebie, ze wzruszeniem ogląda stare, zniszczone taśmy filmowe ze swoim udziałem.
Po raz ostatni pojawiła się na ekranie w 1958 roku, grając w filmie "Żegnaj, Firenze".
Zmarła 22 sierpnia 1964 roku w Rzymie. Została pochowana na cmentarzu Campo Verano.
na podstawie tekstu Aliny Bali
