Teatry i zespoły

Teatr jawny działający w okresie okupacji niemieckiej w Warszawie w latach 1941–1944 w pokinowym lokalu w podwórzu kamienicy przy ul. Marszałkowskiej 34. Sala mieściła 432 widzów. Koncesjonariuszem teatru był Janusz Kamienobrodzki. Niejasne interesy, które prowadził doprowadziły do odebrania ku koncesji powierzenia Maski w komisaryczny zarząd Józefa Grodnickiego, pod którym teatrzyk pozostał już do końca swojego istnienia¹. Kierownikiem artystycznym teatrzyku był Witold Zdzitowiecki, kierownikiem literackim – Stefan Straus, w latach powojennych historyk i bibliograf polskiego teatru, który w czasie wojny jako Stefan Struś parał się pisaniem tekstów dla jawnych scen.

Teatrzyk otwarto 14 września 1941. W ciągu 3 lat działalności wystawił 32 premiery o zróżnicowanym charakterze. Znajdziemy tam rewie opatrywane tytułami w rodzaju Maska śpiewa i tańczy; w roku 1942 w repertuarze teatru pojawiły się także teksty komediowe (dostarczała je m.in. Halina Rapacka, otwarcie kolaborująca z władzami niemieckimi, autorka osławionej sztuki Kwarantanna, która zwyciężyła w ogłoszonym przez okupacyjne władze konkursie na tzw. „sztukę antytufusową”), ale ambicje artystyczne Zdzitowieckiego – śpiewaka i aktora, reżysera, dyrektora ostatniej przed wybuchem wojny warszawskiej operetki pod nazwą Teatr 8¹⁵ – szły dalej. Maska wystawiała więc także repertuar operetkowy (Violetera wg José Padilli Sáncheza, Lalka Edmonda Audrana_, Baron Kimmel_ Waltera Kollo) oraz sztuki muzyczne (Dama od Maxima Georgesa Feydeau). Współpracownikiem muzycznym teatru był wybitny kompozytor lat powojennych Kazimierz Serocki. Teatr, choć o profilu zdecydowanie muzycznym, wystawiający często operetki, nie miał – w przeciwieństwie do kilku innych jawnych scenek – własnej orkiestry. Numerom muzycznym towarzyszył akompaniament wykonywany przez jednego lub dwoje pianistów. Pod koniec działalności wiosną 1944 w Masce wystawiono także sztukę z innego kręgu repertuarowego – Kobietę bez skazy Gabrieli Zapolskiej.

Na scenie Maski występowali m.in. Witold Zdzitowiecki (który był także głównym reżyserem teatru), primadonną była znakomita śpiewaczka Lucyna Szczepańska, występowali tu Mieczysław Borowy i Andrzej Szalawski, w zespole baletowym znajdowała się późniejsza primabalerina, w czasach okupacji rozpoczynająca dopiero bogatą karierę artystyczną – Barbara Bittnerówna, a także wybitny tancerz i choreograf Witold Borkowski.

Dzieje teatrzyku Maska zamknął dramatyczny epizod: wymierzona 13 maja 1944 przez Państwo Podziemne kara w obecności widzów kierującym teatrzykiem Grodnickiemu i Zdzitowieckiemu, „którzy zajmując wybitne stanowisko w teatrzykach uruchomionych przez Wydział Propagandy Dystr[yktu] Warszawskiego, ściśle współpracowali z władzami okupacyjnymi, wyrządzając w ten sposób szkodę polskiemu życiu zbiorowemu i ubliżając godności obywatelskiej i artystycznej aktorów polskich”². Uczestnikiem tego wydarzenia był Bohdan Korzeniewski, wspominający po latach tę scenę:

Dobrze to pamiętam. Byłem przebrany za odźwiernego i stałem w drzwiach, gdy przyszli wykonawcy wyroku. Sala była pełna. Kiedy Grodnicki witał publiczność, chłopcy wyjęli broń. Kazano Grodnickiemu stanąć na baczność i odczytano sentencję. Fryzjer Oddziału Karnego przejechał mu maszynką po głowie, na krzyż. Potem wlepiono Grodnickiemu dwadzieścia kijów. Wyciągnięto zza sceny Zdzitowieckiego, który krzyknął: – Panowie, szanujcie moje siwe włosy – i zaczął szlochać. Tego tylko ogolono³.

Wydarzenia te przypomniano Zdzitowieckiemu 3 lata później, podczas toczącemu się przeciwko niemu postępowania weryfikacyjnego.

Scena ta rozegrała się w czasie próby generalnej Lalki Audrana. Premierę przesunięto na 20 maja. Zamknęła ona dzieje teatrzyku pod nazwą Maska, zlikwidowanego na przełomie maja i czerwca 1944 roku. Na jego miejsce powstał działający tu do wybuchu Powstania Warszawskiego teatrzyk Nowy.

Budynek teatru uległ zagładzie w czasie Powstania Warszawskiego. Dziś na miejscu kamienicy Marszałkowska 34 oraz umieszczonego w podwórzu teatru znajduje się socrealistyczna kamienica należąca do kompleksu MDM.

Przypisy

1. Zob. Józef Dąbrowa-Sierzputowski, Warszawski sezon teatralny 1940–1944, Archiwum Państwowe w Warszawie, Zbiór Rękopisów, sygn. 39, s. 31–32.↩︎

2. Informacja dla prasy, „Rzeczpospolita Polska” 1944, nr 7, s. 6 .↩︎

3. Bohdan Korzeniewski, Małgorzata Szejnert, Sława i infamia. Z Bohdanem Korzeniewskim rozmawia Małgorzata Szejnert, Kraków 1992, s. 19 [wersja cyfrowa].↩︎

Tomasz Mościcki (2022)

Bibliografia

• Dąbrowa-Sierzputowski Józef, Warszawski sezon teatralny 1940–1944, Archiwum Państwowe w Warszawie, Zbiór Rękopisów, sygn. 39;
• Marczak-Oborski Stanisław, Teatr czasu wojny 1939–1945, Warszawa 1967, [wersja cyfrowa];
• Mościcki Tomasz, Teatry Warszawy 1944–1945. Kronika, Warszawa 2012, [wersja cyfrowa];
• Mościcki Tomasz, Warszawskie sezony teatralne 1944–1945,Warszawa 2016;
• Szejnert Małgorzata, Sława i infamia. Z Bohdanem Korzeniewskim rozmawia Małgorzata Szejnert, Kraków 1992, [wersja cyfrowa]
• Szymchel Tomasz, Recenzenci teatralni warszawskiej prasy niemieckiej wydawanej w języku polskim podczas okupacji hitlerowskiej 1940–1944, mps., praca magisterska. Biblioteka Akademii Teatralnej w Warszawie, sygn. 1243;
• Teler Marek, Zagadka Iny Benity. AK-torzy kontra kolaboranci, Warszawa 2021;
• Teler Marek, Upadły Amant. Historia Igo Syma, Warszawa 2021;
• „Pamiętnik Teatralny” 1963, z. 1–4;
• „Pamiętnik Teatralny” 1997, z 1–4;
• „7 Dni” [wersje cyfrowe];
• „Nowy Kurier Warszawski” [wersje cyfrowe];
• „Warschauer Zeitung” [wersje cyfrowe].

Mapa teatrów jawnych w Generalnym Gubernatorstwie (1940–1945)

Sezon: 1941 / 1942