Cudowny Mandaryn
(A Csodalatos Mandarin)
Balet-pantomima w 1 akcie. Libretto: Menyhert Lengyel; muzyka: Bela Bartok; choreografia: Gyula Harangozó (Janina Jarzynówna-Sobczak); scenografia: Gusztav Olah (Włodzimierz Bielicki).
Prapremiera węgierska: Budapeszt 9 XII 1945, Operahaz.
Premiera polska: Gdańsk 27 III 1960, Opera i Filharmonia Bałtycka.
Osoby: Mandaryn - Erno Vashegyi (Zenon Kaszubski); Dziewczyna - Melinda Ottrubay (Alicja Boniuszko); trzech złoczyńców, Stary Mieszczanin, Student.
Scena przedstawia ciemny zaułek w wielkim mieście i fragment wnętrza opuszczonego atelier, gdzie gnieździ się szajka złoczyńców. Złoczyńcy wysyłają Dziewczynę na ulicę, by zwabiała mężczyzn. Pierwszym, którego Dziewczyna sprowadza, jest Stary Mieszczanin. Złoczyńcy obrabowują go i mordują, a zwłoki wrzucają do otworu w podłodze. Następną ofiarą jest młody Student, którego ubóstwo ratuje od śmierci: widząc jego puste kieszenie, złoczyńcy wypędzają go. Wreszcie Dziewczyna zwabia egzotycznego cudzoziemca w bogatym chińskim stroju. Złoczyńcy ukrywają się, a Dziewczyna kusi tańcem obojętnego Mandaryna. Nagle w mężczyźnie budzi się gwałtowne pożądanie; chce zdobyć Dziewczynę, przerażoną tym wybuchem namiętności. Gdy ucieka ona od Mandaryna, wychodzą z ukrycia złoczyńcy. Usiłują zabić dziwnego gościa, zadają mu ciosy nożem, duszą, wieszają, wrzucają pod podłogę, lecz za każdym razem ów dziwny człowiek podnosi się i gnany nieprzytomnym pożądaniem, dąży ku Dziewczynie. W niej zaś budzi się litość i wzruszenie. Gdy wreszcie Mandaryn ją zdobywa, los jego wypełnia się - umiera w ramionach Dziewczyny.
Użyta w tytule nazwa dostojnika chińskiego nie posiada realnego odpowiednika w treści baletu. Ponieważ jednak wiąże się z nią pojęcie władzy, głębokiej wiedzy i siły duchowej, zastosowano ją symbolicznie jako określenie cech głównej postaci, istoty niemal nadludzkiej i tak długo nieśmiertelnej, dopóki nie ulegnie namiętności. Akcja baletu rozgrywa się w nieokreślonym miejscu i czasie, lecz osadzenie jej w środowisku wielkomiejskich mętów społecznych wiąże ów balet z każdą epoką. Wystawiony po raz pierwszy 28 XI 1926 w Kolonii, w chor. H. Strohbacha,
"Cudowny Mandaryn" zdjęty został po premierze na skutek protestów, jakie budziło jego drastyczne libretto. Muzyka była jednak nadal wykonywana w formie suity na estradach całego świata. Pełna niezwykłego napięcia dramatycznego, ostrych spięć dynamicznych i kontrastów, pulsująca rytmem i drapieżną pasją muzyka Bartoka czyni z tego baletu jeden z najbardziej emocjonalnych, ekspresyjnych utworów scenicznych. W realizacji budapeszteńskiej choreograf stosował się ściśle do udzielanych mu osobiście wskazówek kompozytora, toteż inscenizacja ta uważana jest za najbliższą intencjom Bartoka.
"Cudowny Mandaryn" utrzymywany jest stale w repertuarze Opery Budapeszteńskiej, gdzie przechodził kolejne przemiany. Drugą jego wersję opracował G. Harangozó 1 VI 1956, dek. Z. Fulop, kost. T. Mark, w obs. E. Vashegyi i G. Lakatos; widzieliśmy ją w czasie występów baletu Opery Budapeszteńskiej w grudniu 1960. Miejsce jej zajęła z kolei nowa wersja, tym razem chor. L. Seregi, dek. G. Forray, kost. T. Mark, 26 IX 1970, w obs. V. Rona i A. Orosz, przerobiona ponownie w 1981. Światowa kariera "Cudownego Mandaryna" rozpoczęła się jednak dopiero w latach 40-ych dzięki inscenizacjom innego choreografa rodem z Węgier, A. Millossa, sc. E. Prampolini, Mediolan 1942, La Scala, w obs. A. Milloss i A. Radice. Milloss przekazał swego "Cudownego Mandaryna" wielu innym teatrom we Włoszech oraz w Ameryce Południowej i w Europie Zachodniej (Kolonia 1961, Wiedeń 1972). Zaczęły się również rozpowszechniać wersje L. Seregi, które wystawiły: Opera w Monachium 1972, Narodowy Balet Fiński w Helsinkach 1981.
Na Zachodzie wystawiano też inne inscenizacje "Cudownego Mandaryna"; spośród nich wymienić można: chor. T. Bolender, sc. A. Colt, Nowy Jork 6 IX 1951, New York City Ballet, w obs. H. Laing i M. Hayden; chor. A. Rodrigues, sc. G. Wakhevitch, Edynburg 27 VIII 1956, Sadler's Wells Ballet, w obs. M. Somes i E. Fifield; chor. D. Parlić, sc. D. Ristić, Belgrad 1957, Opera, w obs. Z. Prebil i D. Sifnios (pokazana w Polsce w czasie występów Opery Belgradzkiej we wrześniu 1960); chor. F. Flindt, sc. P. Hornung, Kopenhaga 1967, Kongelige Danske Ballet, w obs. F. Flindt i V. Gelker (pokazana w Polsce w czasie występów tego zespołu III 1967); własną wersję "Cudownego Mandaryna" w chor. L. Ogouna pokazało Studio Balet Praha na występach w Polsce V 1965; chor. M. Sparemblek, dek. R. Bernard, kost. J. Roustan, Paryż 4 V 1968, Opera Comiąue, w obs. C. Motte i J. Giuliano; chor. U. Gadd, Góteborg III 1970, w obs. T. Zlamal i M. Johansson (przekazane w 1971 American Ballet Theatre i w 1972 Stadtische Oper w Berlinie); chor. E. Walter, dek. H. Wendel, kost. L. Erler, Dusseldorf 27 I 1973, Opera, w obs. T. Sóffing i L. Turozi; chor. R. Petit, dek. J. Svoboda, kost. F. Squarciapino, Mediolan 1980, La Scala, w obs. L. Savignano i D. Ganio.
Do muzyki Bartoka nowe libretto opracował L. Ławrowski, wystawiając balet "Miasto w nocy", sc. W. Ryndin, Moskwa 25 V 1961, Teatr Wielki, w obs. M. Liepa (Młodzieniec), N. Timofiejewa (Dziewczyna) i W. Lewaszew (Nocny Gość).
W Polsce "Cudownego Mandaryna" wystawiono jeszcze trzykrotnie: Kraków 6 XI 1966, Teatr Muzyczny, chor. R. Sobiesiak, sc. U. Gogulska, w obs. J. Parużnik i L. Rackiewicz; Bytom 28 IX 1968, Opera Śląska, chor. Z. Korycki, sc. T. Gryglewski, w obs. J. Makarowski i K. Mickiewicz; Poznań 6 XII 1970, Opera, chor. i sc. C. Drzewiecki, w obs. P. Śliwa i R. Juszkat; wznowienie w Polskim Teatrze Tańca, sc. K. Pankiewicz, 12 IX 1973. W koncepcji Drzewieckiego postać Mandaryna zastępuje młody chłopiec jako symbol zwykłego człowieka, którego szczere reakcje nadają mu cechy niezwykłości przez kontrast z podłością istot, z którymi zetknął go przypadek. "Cudowny Mandaryn" Drzewieckiego pokazany był za granicą na występach baletu Opery Poznańskiej i Polskiego Teatru Tańca - w Budapeszcie VI 1971, Norwegii i Szwecji IX 1971, Włoszech VII 1972, RFN i Szwecji X 1974, Finlandii III 1974, RFN VI 1974, w Bregencji VIII 1977, Salonikach, Belgradzie i Skopje X 1977, Bratysławie XII 1979, Miszkolcu i Pecs VII 1981. Swą inscenizację "Cudownego Mandaryna" przekazał także C. Drzewiecki Staatsoper w Berlinie 20 X 1974, w obs. B. Dreyer i M. Lubitz, oraz Teatrowi Miejskiemu w Malmó 24 XI 1979 z M. Gniewaszewskim w roli Mandaryna; Warszawa 26 IV 1972, Teatr Wielki, chor. J. Lazzini, sc. B. Dayde, w obs. S. Szymański i R. Smukała.
Balet Opery Bałtyckiej przedstawił swą inscenizację "Cudownego Mandaryna" w Rostocku VII 1961 na festiwalu Ostsee Woche.
B. Bartok jest również autorem muzyki baletu "Drewniany Książę". Z innych jego utworów wystawionych w formie baletowej wymienić należy: "Kontrasty" na skrzypce, klarnet i fortepian jako balet w 4 epizodach "Caprichos" (wg komentarzy Goyi do serii jego szkiców "Caprichos"), chor. H. Ross, sc. J. Ward, Nowy Jork 29 I 1950, American Ballet Theatre.
"Koncert na orkiestrę" - balet "Koncert przy gwiazdach" ("Concerto aux etoiles"), chor. H. Lander, Paryż 11 VII 1956, Opera. Do IV cz. "Koncertu - balet Rodzinny krąg" ("De Disgenoten"), chor. R. van Dantzig, sc. T. van Schayk, Haga 19 VI 1958, Het Nederlands Ballet.
"Sonata" na dwa fortepiany i perkusję - balet "Sonata we troje" (zob. "Bhakti" - inne balety M. Bejarta), "Obrzędy" ("The Rituals"), chor. K. MacMillan, sc. Y. Sonnabend, Londyn 11 XII 1975, The Royal Ballet, balet inspirowany japońskimi obrzędami wojennymi, weselnymi i związanymi z narodzinami dziecka.
"Muzyka na instrumenty strunowe, perkusję i czelestę" jako balet "Więźniowie" ("The Prisoners"), chor. P. Darrell, Dartington Hall 24 VI 1957, Western Theatre Ballet , balet "Saracenia", chor. M. Descombey, Paryż 1 VII 1964, Opera "Muzyka na instrumenty strunowe, perkusję i czelestę", chor. I. Eck, Budapeszt 6 IV 1965, Opera, chor. E. Walter, Dusseldorf 20 I 1977, Opera.
"II Koncert fortepianowy" - balet "Estro barbarico", chor. A. Milloss, Kolonia 28 IV 1963, Opera.
"III Koncert fortepianowy" - balet "Weselny podarunek" ("A Wedding Present"), chor. P. Darrell, Sunderland 19 IV 1962.
"V Kwartet smyczkowy" - balet "Dom rodzinny" ("Home"), chor. P. Darrell, Sunderland 3 II 1965, Western Theatre Ballet.
"Divertimento" na orkiestrę smyczkową jako balet "Opus 12" ("Opus twaalf"), chor. H. van Manen, dek. C. Westerik, kost. J. van der Wal, Haga 7 VII 1964, Nederlands Dans Teater pod tytułem utworu chor. E. Walter, Dusseldorf 20 I 1977, Opera.
"Suita taneczna", chor. S. Barkóczy, dek. L. Dómós, kost. T. Mark, Budapeszt 4 I 1968, Opera, w obs. A. Orosz, V. Rona, I. Dózsa.
"Mikrokosmos" - cykl utworów fortepianowych, chor. I. Eck i S. Tóth, Pecs 14 II 1974, Balet Sopianae. Utwór ten wykorzystany był także w balecie "Medea" B. Cullberg (zob. "Medea" - różne wersje "Medei").
W Polsce do pozabaletowej twórczości B. Bartoka sięgnął jedynie Conrad Drzewiecki, wystawiając:
"Divertimento" na orkiestrę smyczkową jako "Divertimento", we własnej scenografii, Poznań 6 XII 1970, Opera, w obs. O. Sawicka i W. Kościelak. Balet nie zawiera fabuły literackiej; przeciwstawianie popisów solowych ewolucjom małych grup nadaje choreografii, zgodnie z założeniem utworu Bartoka, charakter koncertujący. "Dwertimento" wznowiono 12 IX 1973 w Polskim Teatrze Tańca. Zaprezentował je balet Opery Poznańskiej w Budapeszcie VI 1971, zaś Polski Teatr Tańca w RFN X 1973 i VI 1974.
"Sonata" na dwa fortepiany i perkusję, chor. i sc. C. Drzewiecki, Poznań 24 V 1972, Opera, w obs. A. Deręgowska i E. Wesołowski. Główna idea baletu - Człowiek, obdarowując wyobcowanych ludzi bez twarzy własnym, pełnym nadziei obliczem, spełnia ofiarę tracąc swoją twarz. Wznowiony 12 IX 1973 w Polskim Teatrze Tańca i umieszczony w programie występów w RFN i Szwecji X 1973.
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie