Osoby

RYX Franciszek (1732 – 16 września 1799 Warszawa), dyrektor teatru.

Pochodził z rodziny flandryjskiej, która być może osiedliła się już wcześniej na terenie Polski w Krakowie. Niektóre źródła podają jednak informacje, że do Polski przyjechał dopiero Ryx. Początkowo pracował jako fryzjer na dworze podkanclerzego litewskiego Michała Sapiehy, następnie został kamerdynerem Stanisława Augusta Poniatowskiego, stolnika litewskiego. Po objęciu przez niego tronu Ryx służył mu w dalszym ciągu, ciesząc się nieograniczonym zaufaniem króla, który powierzył mu m.in. nadzór nad swoją szkatułą. W 1768 Ryx otrzymał indygenat polski i starostwo piaseczyńskie.

Ze sprawami teatralnymi związał się po raz pierwszy w 1773, kiedy z polecenia króla udzielił pożyczki Josephowi F. Kurzowi na organizację teatru. W lutym 1774 wydzierżawił dla antrepryzy Kurza salę teatralną w Pałacu Radziwiłłowskim na Krakowskim Przedmieściu, gdzie 30 kwietnia rozpoczęły się przedstawienia. Po przyznaniu przez Sejm przywileju teatralnego Augustowi Sułkowskiemu (11 czerwca 1774) w lipcu tego roku Ryx przystąpił do spółki teatralnej z Augustem Sułkowskim i Adamem Ponińskim. Już jednak w lipcu 1775 zerwał spółkę i na drodze sądowej wystąpił z roszczeniami finansowymi w stosunku do Sułkowskiego. Od początku 1776 stopniowo przejął zarząd teatru, zgodnie z poleceniem króla, wyrażonym w liście z dnia 10 czerwca 1775 („abyś stosownie do myśli mojej ów przywilej (...) nabył, wszystkie do zabawy publiczności koszta łożył, oraz teatr wygodny dla mnie i publiczności wybudował”). Uchwałą z 26 października 1776 Sejm przekazał Ryxowi przywilej teatralny. Obok zespołu polskiego Ryx sprowadzał na występy do Warszawy operowe zespoły włoskie i francuskie, administrował również królewskimi teatrami prywatnymi (na Zamku i w Łazienkach).

W kwietniu 1778 zawarł z Ludwikiem Montbrunem trzyletnią umowę. We wrześniu tego roku zakończył się okres dzierżawy sali w pałacu Radziwiłłowskim i Ryx przystąpił do wypełnienia warunku przywileju teatralnego – budowy gmachu. Otwarcie nowego teatru odbyło się 7 września 1779 wystawieniem opery Amant, autor i sługa. Antreprenerem zespołu był do 14 stycznia 1781 Michał Bisesti.

Następnie Ryx wydzierżawiał kolejno teatr – Zrzeszeniu Aktorów p.n. Aktorowie Narodowi, kontrolowanemu z ramienia króla przez Augusta Moszyńskiego (17 stycznia 1781 – 1783), spółce Jerzego Marcina Lubomirskiego z Adamem Ponińskim (1 maja – l VI 1783), spółce Wojciech Bogusławski, Daniel Curz (1 września 1783 – marzec 1785), a jednocześnie zespołom włoskim i niemieckim.

W 1785 Ryx w związku z tzw. aferą Dogrumowej przez kilka miesięcy przebywał zamknięty w klasztorze Paulinów. Zespół Teatru Narodowego występował w tym czasie pod kierownictwem Wojciecha Bogusławskiego w Grodnie i w Wilnie.

W czerwcu 1785 Ryx sam objął dyrekcję teatru i pełnił ją do Wielkanocy 1789. Na otwarcie sezonu 19 czerwca 1785 wystawiono Sarmatyzm. W 1786 w związku ze sprowadzeniem przez Ryxa części zespołu Wojciecha Bogusławskiego występującego w Wilnie, doszło do ostrego konfliktu między Ryxem a Bogusławskim. Bogusławski do końca życia miał o to zapiekły żal do Ryxa i uraza ta zaciążyła niewątpliwie na jego ocenie postaci Ryxa w Dziejach Teatru Narodowego.

W okresie dyrekcji Ryxa warszawski Teatr Narodowy osiągnął pełną stabilizację. Posiadał znakomity zespół, w skład którego wchodzili m.in. Karol Świerzawski, Agnieszka i Tomasz Truskolascy, Leon i Franciszka Pierożyńscy, Marianna i Franciszek Nowiccy, Magdalena Jasińska, Teofila Marunowska. Z teatrem współpracował Franciszek Zabłocki, pisząc dla niego nowe sztuki. Bezpośredni wpływ na repertuar miał w tym czasie niewątpliwie sam król. W omawianych latach Teatr Narodowy wystawiał m.in. sztuki Marivaux, komedie Moliera, sztuki Zabłockiego, Wesele Figara. W związku ze stałymi skargami Ryxa na straty finansowe król wypłacał teatrowi stałe subwencje (do kwietnia 1795).

Nie zachowało się niestety do naszych czasów archiwum Ryxa (poza nielicznymi dokumentami), nieznane są więc dokładnie przyczyny jego wycofania się z imprezy teatralnej. W 1790 zawarł umowę z Wojciechem Bogusławskim i przekazał mu dzierżawę i dyrekcję teatru. Przywilej Ryxa stracił moc na skutek ustawy o Komisji Policji (czerwiec 1792) znoszącej wszelkie monopole. Odtąd pozostał tylko właścicielem gmachu teatralnego i od jesieni tego roku zawarł z Bogusławskim umowę dzierżawną na trzy lata.

Targowica, stojąc na stanowisku nieważności ustawodawstwa Sejmu Czteroletniego przywróciła monopol teatralny Ryxa, zaakceptowały go również władze carskie, bezpośrednio po trzecim rozbiorze. W okresie rządów pruskich 20 stycznia 1797 Ryx przekazał przywilej i budynek teatralny na własność Stanisława Augusta. Skomplikowane pertraktacje finansowe, jakie były konsekwencją tego układu zakończyły się dopiero w 1808 umową między bratankiem Ryxa i ks. Józefem Poniatowskim, na zasadzie której książę stał się właścicielem gmachu i przywileju teatralnego.

Działalność teatralna Ryxa nie ograniczała się tylko do Warszawy. W 1780 magistrat Wilna zawarł z nim „konsens na utrzymanie komediów, redut na lat 50 dany”. Przywilej ten został po dziesięciu latach cofnięty, ze względu na to, że Ryx nie wybudował gmachu teatralnego i czerpał jedynie zyski z dzierżawy redut.

O Ryxie utrwaliła się opinia, że był człowiekiem chciwym, przedkładającym nad wszystko interes osobisty, że faworyzował zespoły obce ze szkodą dla młodego pol. zespołu. Opinia ta, za którą w dużej mierze odpowiedzialność ponosi Wojciech Bogusławski, jest krzywdząca. „Ryx nie był na pewno – pisała K. Wierzbicka – człowiekiem pokroju Tomatisa, robiącym fortunę w ciągu bardzo krótkiego czasu, gospodarował zapobiegliwie przez wiele lat, wielkopańskiego trybu życia nie przejął. Cieszył się sympatią wielu ludzi, i to pozostających z nim w kontaktach natury materialnej (...) Z tym wszystkim starosta piaseczyński był na pewno człowiekiem dbałym o swoje interesy i znakomicie umiejącym je załatwiać. Toteż wszystkie jego deklaracje, że traci majątek na teatrze i że chce się z niego wycofać, można uważać za manewr taktyczny, w rzeczywistości bowiem wszedłszy raz w jego posiadanie, trzymał go odtąd mocno w swych rękach”.

Bibliografia

Bernacki: Teatr; Bogusławski: Dzieje T.N.; Klimowicz: Początki t. stanisławowskiego; T. Krzyżanowski: Wspomnienia mieszczanina krakowskiego w 1. 1768–1807, Kraków 1900; Miller: Teatr i muzyka na Litwie; Teatr Narodowy 1765–94; K. Wierzbicka: Życie teatralne w Warszawie za Stanisława Augusta, Warszawa 1949; Wierzbicka: Sześć studiów; Wierzbicka : Źródła cz. 1; Pam. teatr. 1966 z. 1–4.

Ikonografia

M. Bacciarelli (kopia F.A. Lohrmana): Portret (Przesłuchanie młynarza przez Stanisława Augusta po zamachu konfederatów barskich) olej, 1788 – MNWarszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973. 
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Uzupełnienia bibliograficzne

• Wierzbicka-Michalska, Karyna; Michalski,  Jerzy: Franciszek Ryx h. Pierścień w: Polski słownik biograficzny, t. XXXII, Wrocław 1991–1992; [wersja online]