Osoby

z domu Leśniewska, ur. 15 maja 1919, Warszawa – zm. 11 grudnia 2008, Kraków

Artystka teatru lalek, scenografka, reżyserka, współzałożycielka i wieloletnia dyrektorka Teatru „Groteska“ w Krakowie.

Studiowała w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego. Podczas studiów współpracowała z awangardową grupą teatralną „Cricot”, działającą pod kierunkiem Józefa Jaremy. Związała się w tym czasie ze starszym bratem Józefa – Władysławem Jaremą, z którym wyjechała po wybuchu wojny do Grodna, gdzie została kierowniczką pracowni plastycznej nowo utworzonego Państwowego Polskiego Teatru Lalek, przeniesionego następnie do Nowogródka. W 1941 roku Jaremowie opuścili Białoruś, osiedlając się w Warszawie. Po upadku powstania warszawskiego oboje trafili do obozu koncentracyjnego Stutthof. Po przeniesieniu do obozu w Altvorwerk udało im się zbiec i pod koniec 1944 roku zamieszkali w Krakowie.

W roku 1945 Jaremowie zainaugurowali działalność Teatru Lalki, Maski i Aktora „Groteska” w Krakowie. Pierwszą premierą był Cyrk Tarabumba (1945) według Władysława Lecha w reżyserii Władysława Jaremy, z lalkami zaprojektowanymi przez Zofię. Współpracę z „Groteską” artystka przerwała na ponad rok z powodu wyjazdu do Francji. Po powrocie do kraju Jaremowa kontynuowała współpracę z tą sceną, przygotowując lalki i scenografie do spektakli w reżyserii męża. W 1949 roku przygotowali wspólnie nową wersję Cyrku Tarabumba, po której Zofia Jarema została dyrektorką „Groteski”, pełniąc tę funkcję do 1975 roku. W 1950 roku zadebiutowała jako reżyserka inscenizacją Konika Garbuska. W 1954 roku przyjęto ją w poczet wykładowców nowo powstałego Oddziału Lalkarskiego Wydziału Aktorskiego Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Krakowie.

Na scenie „Groteski” obok spektakli dziecięcych zaczęły pojawiać się także spektakle lalkowe dla dorosłych. W tamtym okresie powstały głośne inscenizacje Jaremy: Gdyby Adam był Polakiem według Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego (1955), Opera za trzy grosze Bertolta Brechta (1958), Orfeusz w Piekle Jacquesa Offenbacha (1956). Na scenie „Groteski” w 1959 roku odbyła się prapremiera sztuki Męczeństwo Piotra Ohey’a Sławomira Mrożka, wyreżyserowana przez Jaremową. Wśród autorów, którzy w kolejnych latach byli wystawiani przez nią w nurcie adresowanym do dorosłych widzów, znaleźli się Tadeusz Różewicz, Stanisław Lem i Alfred Jarry oraz Andrzej Bursa.

Twórczość teatralną Jaremy, niezależnie od podziału na teatr adresowany do dzieci i dorosłych, cechowało kreatywne myślenie o funkcjonowaniu znaków języka teatralnego w plastycznej przestrzeni widowiska. Inscenizacje Jaremy charakteryzowały się bogactwem odniesień w formie obrazowej oraz znaczeniowej, a także poszukiwaniem współczesnego języka inscenizacji, z odniesieniami do kluczowych estetyk sztuki XX wieku, na czele z surrealizmem i teatrem absurdu. Niebagatelne znaczenie w twórczości Jaremy miała praca z aktorem z wykorzystaniem maski oraz eksplorowanie możliwości scenicznych tego środka ekspresji w tworzonym przez siebie języku teatralnym.

Okres dyrektorowania krakowskiej scenie zamknęła Jaremowa ważną inscenizacją trzech jednoaktówek Jana Izydora Sztaudyngera Wygnańcy Ewy. Salome. Judyta i Holofernes (1975), brawurowo ujmującą kluczowe dla twórczyni relacje między aktorem, maską i lalką. W późniejszych latach powracała na rodzimą scenę jako reżyserka i autorka adaptacji scenicznych. 

Zofia Jarema należała do grona najważniejszych artystów sztuki lalkarskiej i twórców teatru plastycznego w powojennej Polsce. Warte osobnego odnotowania są jej zasługi jako promotorki i dyrektorki „Groteski”, dzięki zaangażowaniu której scena przez lata mogła stanowić wzór dla instytucji teatru lalkowego o najwyższej randze artystycznej.

Odznaczona między innymi Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1964), Medalem Honoris Gratia prezydenta miasta Krakowa oraz Krzyżem Oficerskim OOP (oba w 2005). W 1984 roku w uznaniu wybitnych osiągnięć popularyzujących polską sztukę teatralną na świecie Zofia Jarema została wyróżniona Dyplomem Honorowym, przyznanym z okazji 35-lecia Międzynarodowego Instytutu Teatralnego (ITI) oraz 25-lecia Polskiego Ośrodka ITI. W 2001 roku w Krakowie odbyła się wystawa masek, lalek, projektów scenograficznych Władysława i Zofii Jaremów – Czas Jaremów.

Dawid Mlekicki (2017)

Bibliografia

• Groteska! Teatr Lalki, Maski i Aktora 1945–1995,  PTLiM Groteska, Kraków 1995;
• Zofia i Władysław Jaremowie: dokumentacja działalności, Polunima, Pracownia Dokumentacji Teatru Lalek przy Teatrze „Arlekin”, Łódź 2001;
• Polewka Jan, Czas Jaremów – czas utracony, „Teatr Lalek” 2001 nr 3;
• Waszkiel Marek, Dzieje teatru lalek w Polsce 1944–2000, Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza, Warszawa 2012 [wersja cyfrowa].