Osoby

Ur. 7 maja 1868, Łojewo pod Kruszwicą – zm. 23 listopada 1927, Jaronty nad Gopłem

Powieściopisarz, poeta, dramaturg i publicysta. Jeden z najważniejszych pisarzy polskiego modernizmu, główny zwolennik i głosiciel modernistycznego estetyzmu wyrażonego w haśle „sztuka dla sztuki”.

Był synem wiejskiego nauczyciela i byłej guwernantki. Po ukończeniu niemieckiego gimnazjum w Toruniu, wyjechał na studia do Berlina. Tam od 1889 roku studiował architekturę na politechnice, a w maju 1890 roku przeniósł się na wydział medycyny na uniwersytet. Przez rok (1892–93) był redaktorem socjalistycznej „Gazety Robotniczej”, wydawanej dla polskich emigrantów. W 1893 roku za kontakty z ruchem robotniczym został aresztowany i relegowany ze studiów.

Po opublikowaniu w 1892 roku esejów filozoficznych Z psychologii jednostki twórczej, w których zawarł modernistyczną koncepcję artysty, wkroczył w krąg niemiecko-skandynawskiej bohemy artystycznej Berlina. Zaprzyjaźnił się wówczas między innymi z malarzem Edwardem Munchem i dramatopisarzem Augustem Strindbergiem. Muzą tego środowiska była norweska pisarka Dagny Juel, która w 1893 roku została żoną Przybyszewskiego. W 1901 roku Dagny została zastrzelona.

W latach 1894–98 Przybyszewski mieszkał głównie w Norwegii, w miejscowości Kongsvinger. Stamtąd podróżował do Sztokholmu, Oslo i Kopenhagi. W 1896 roku trafił ponownie – na krótko – do berlińskiego więzienia.

W 1898 roku odbył podróż do Hiszpanii, odwiedzając przy okazji Paryż. We wrześniu tego roku przybył do Krakowa, gdzie środowiska artystyczne przyjęły go entuzjastycznie jako proroka nowej sztuki. Pisarz, który zasłynął już z estetycznych i obyczajowych prowokacji, stał się inspiratorem i przywódcą krakowskiego środowiska literackiego. Objął wówczas redakcję „Życia” we współpracy ze Stanisławem Wyspiańskim. Pismo stało się trybuną, organem programowym Młodej Polski.

W pierwszym numerze z 1899 roku ukazał się manifest nowej sztuki autorstwa Przybyszewskiego zatytułowany Confiteor. Główne hasło młodego pokolenia twórców brzmiało „sztuka dla sztuki”. Kryło się w nim przekonanie, że sztuka dociera do Absolutu, a dusza artysty, wyzwolona z konwenansów i stereotypów może odkryć prawdy bytu. Życie ludzkie Przybyszewski postrzegał jako nieustanny konflikt „duszy” i „mózgu”. Odwoływał się do antypozytywistycznych nurtów filozofii współczesnej (Friedrich Nietzsche, Arthur Schopenhauer). Światopogląd Przybyszewskiego miał u swoich podstaw myśl Nietzschego o nadczłowieku, który nie ma żadnych ograniczeń, artyście, którego nie obejmują żadne zakazy społeczne. Wynikiem takiego poglądu był narastający konflikt twórcy, jednostki wybitnej, ze społeczeństwem. Celem artysty miała być sztuka czysta, wolna od służby jakimkolwiek ideom czy celom społecznym. Tylko taka sztuka mogła odtworzyć „życie duszy we wszystkich przejawach”.

Swoje tezy Przybyszewski zawarł w zbiorze Na drogach duszy (1900) i poematach prozą Totenmesse (1893, wersja polska Requiem aeternam 1904), Vigilien (1895, wersja polska Z cyklu Wigilii 1899), De Profundis (1895, wersja polska 1900). Przekładał je na język prozy i dramatu. Jako prozaik opublikował wiele powieści, między innymi trylogię Homo sapiens (1895–96, wydanie polskie 1901), Dzieci szatana (1899), Synowie ziemi (1904–11). We wszystkich występuje ten sam typ bohatera – wybitnego indywidualisty, którego niszczy zarówno społeczność, w jakiej przyszło mu działać, jak i własne wewnętrzne demony. Postaci często znajdują się w patologicznych, ekstremalnych stanach psychicznych (alkoholizm, niszcząca miłość). Powieści mają nieznaczną fabułę, w całości są analizą stanów wewnętrznych bohaterów.

Podobny typ bohatera i problematyka znalazły się w twórczości dramatycznej Przybyszewskiego. Dorobek dramatopisarski obejmuje jedenaście dramatów – Dla szczęścia (1897), Złote runo (1901), Śnieg (1903), Matka (1903), Odwieczna baśń (1906), Śluby (1906), Gody życia (1910), Topiel (1912), Miasto (1914), Mściciel (1927). Nie charakteryzuje ich wartka akcja. Wypełniają je głównie monologi i dyskusje, ukazujące życie wewnętrzne postaci.

Kłopoty finansowe i cenzuralne sprawiły, że pismo „Życie” upadło w roku 1900. W 1901 roku Przybyszewski na cztery lata przeniósł się do Warszawy, gdzie poświęcił się przede wszystkim działalności literackiej. Wokół jego osoby narastała coraz bardziej atmosfera skandalu, spowodowana nie tylko szokującymi wątkami twórczości literackiej, ale w równym stopniu jego zachowaniami w życiu towarzyskim (demonstrowany alkoholizm, narkomania, liczne związki erotyczne) i osobistym (samobójstwo porzuconej przyjaciółki, związek z Jadwigą Kasprowiczową zakończony jej rozwodem z poetą Janem Kasprowiczem i ślubem z Przybyszewskim w 1905 roku). Ze związku pisarza z malarką Anielą Pająkówną urodziła się dramatopisarka Stanisława Przybyszewska.

Lata 1903–1904 spędził podróżując po Rosji wraz z zespołem aktorskim wystawiającym jego dramaty. W 1905 roku przeniósł się do Torunia. Po roku, na trzynaście kolejnych lat, osiadł w Monachium, skąd podróżował po całej Europie.

W latach 1917–18 współpracował z ekspresjonistycznym pismem poznańskim „Zdrój”, będąc współinicjatorem polskiego ekspresjonizmu.

W latach międzywojnia Przybyszewski pokazał swoje nowe oblicze. Pisarz, który wcześniej był zagorzałym wrogiem zaangażowania sztuki i przeciwnikiem wszelkich więzów społecznych, ujawnił swoje uczucia patriotyczne. W 1916 roku opublikował dwujęzyczną broszurę Polen und der heilige Krieg; Polska i święta wojna, w której zawarł apoteozę walki narodowowyzwoleńczej. Po wojnie popierał nowo odzyskaną państwowość. Był inicjatorem i organizatorem propolskich akcji społecznych. Do Polski wrócił na stałe w 1919 roku. Rok mieszkał w Poznaniu i pracował w dyrekcji Poczt i Telegrafów. W latach 1920-24 osiedlił się w Gdańsku. W Gdańsku pracował jako urzędnik Polskich Kolei Państwowych, był także inicjatorem i doprowadził do otwarcia polskiego gimnazjum i Domu Polskiego. Kiedy w 1924 roku przeniósł się do Warszawy, został urzędnikiem Kancelarii Cywilnej Prezydenta Rzeczypospolitej. Jego praca urzędnika państwowego była wysoko ceniona.

Zmarł w 1927 roku i miał pogrzeb godny dostojnika. Pochowano go na Kujawach, w miejscowości Góra. Trumna, umieszczona na czterokonnym wozie, ozdobiona była insygniami państwowymi. W kilometrowym kondukcie znajdowali się dostojnicy państwowi i kościelni, rektorzy szkół wyższych, pisarze i dziennikarze. Nad grobem oddano salwę honorową. Następne cztery lata trwała społeczna zbiórka pieniędzy na okazały grobowiec, który zachował się do dzisiaj.

Hasło w Słowniku biograficznym teatru polskiego

PRZYBYSZEWSKI Stanisław (7 maja 1868 Łojewo na Kujawach – 23 listopada 1927 Jaronty). Głośny pisarz, który wywarł znaczny wpływ na całe pokolenie Młodej Polski. W 1902 ogłosił w „Kurierze Teatralnym” kilka artykułów (wydane osobno w 1905 pt. O dramacie i scenie), w których wyłożył swe poglądy na dramat i teatr.

Zapewne w związku z tym w początku 1903 Bolesław Bolesławski zaproponował Przybyszewskiemu objęcie kierownictwa artystycznego zorganizowanego przez siebie zespołu, który dał kilka przedstawień w Łomży, a od 27 stycznia 1903 wy­stępował w Petersburgu wystawiając utwory Przybyszewskiego: Dla szczęścia, Złote runo, Matka, Śnieg. W lutym w „Kraju” ogłoszono podpisany przez Przybyszewskiego artykuł głoszący, że z zespołu tego „może się rozwinąć coś tak wspania­łego jak teatr Stanisławskiego”. Ostra krytyka, z jaką spotkał się zespół, oraz nieporozumienia finansowe z Bolesławem Bolesławskim spowodowały, że Przybyszewski jeszcze w Pe­tersburgu usunął się od współpracy z zespołem i nie wyjechał z nim do Odessy.

Pod koniec 1903 w prasie podawano, że Przybyszewski reżyserował swoje sztuki w Sosnowcu w zespole Felicjana Felińskiego i w Dąbrowie Górniczej u Ludwika Münchheimera, ale zakres jego współpracy z tymi zespołami nie jest bliżej znany – możliwe, że nazwiska Przybyszewskiego używano tylko w celach reklamowych. O później­szej jego bezpośredniej współpracy z teatrem nic nie wia­domo.

Bibliografia

S. Helsztyński: Przybyszewski, Kraków 1966; Myśl teatralna Młodej Polski, Warszawa 1966; Olszewski; Z kronik teatr.; I. Schiller: Stanisławski.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN, Warszawa 1973. Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.

Uzupełnienia bibliograficzne

• Rogacki Henryk Izydor, Żywot Przybyszewskiego, Warszawa 1987

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

O Przybyszewskim mówi Henryk Izydor Rogacki