Hasła

Istnieje w dwóch podstawowych odmianach jako:
1) fotografia dokumentacyjna służąca utrwaleniu wyglądu sceny, sytuacji scenicznych i aktorów w rolach w danym przedstawieniu, w miarę możliwości oddająca jego atmosferę i przebieg;
2) fotografia portretowa aktorów w roli i prywatnie.

Pierwsze f.t. miały charakter portretowy i powstawały w połowie XIX w. – były to pozowane zdjęcia kostiumowe, wykonywane w atelier fotografii artystycznej, m.in. Gasparda-Félixa Tournachona w Paryżu czy Franza Hofstaengela i Josepha Alberta w Monachium. Funkcję dokumentacyjną fotografia teatralna zaczęła pełnić od lat 70. XIX w.; w teatrze niemieckim pierwsze zdjęcia sceniczne wykonano w 1871 podczas przedstawień pasyjnych w Oberammergau, a portrety wykonawców w 1876 w czasie przedstawień festiwalowych w Bayreuth. Dopiero od końca lat 80. XIX w. – wraz z rozwojem oświetlenia elektrycznego i technik fotograficznych – możliwe stało się wykonywanie zdjęć w zamkniętej przestrzeni teatralnej.

W Polsce fotografie teatralne robiono już w pierwszym okresie pojawienia się tego medium, zajmowali się nią m.in. Karol Beyer, Konrad Brandel, Jan Mieczkowski, Aleksander Karoli w Warszawie; Awit Szubert i Walery Rzewuski w Krakowie oraz Józef Eder i Edward Trzemeski we Lwowie. Początkowo specjalizowali się oni w fotografii portretowej aktorów. Pierwszą polską fotografią teatralną w formie dagerotypu jest portret prywatny aktorki Leontyny Halpertowej wykonany przez Karola Beyera w Warszawie ok. 1845–1850.

Dzięki doskonaleniu technik reprodukcji fotografia teatralna zaczęła pojawiać się w prasie, najpierw w formie drzeworytu sztorcowego według fotografii, a pod koniec XIX w. jako fotografia drukowana. Fotografia prasowa pełniła funkcję informacyjną i reklamową. Inną formą wykorzystania fotografii teatralnej były karty pocztowe (wprowadzone w 1865 w Niemczech, w 1872 we Francji), które przyczyniły się do popularyzacji sztuki teatru, gdyż portrety aktorów i sceny ze znanych dramatów należały do najczęstszych motywów pocztówek teatralnych. Kolekcjonowanie fotografii aktorów wpływało na ich popularność i stało się elementem XIX-wiecznej aktoromanii. Pierwszą polską aktorką, która potrafiła świadomie wykorzystać medium fotografii do promocji własnego wizerunku, była Helena Modrzejewska. Pod koniec XIX w. fotografia teatralna zaczęła mieć coraz większe znaczenie jako dokumentacja np. dekoracji, kostiumów, faz pracy nad przedstawieniem. Współcześnie sporządzanie fotograficznej dokumentacji przedstawienia jest podstawowym wymogiem archiwizacyjnym.

Wśród polskich fotografów specjalizujących się w fotografii teatralnej jest wielu mistrzów tego gatunku, m.in. Benedykt Jerzy Dorys, Edward Hartwig, Grażyna Wyszomirska, Wojciech Plewiński. Od 2012 Teatr Nowy w Poznaniu organizuje coroczne Forum Fotografii Teatralnej im. Mariusza Stachowiaka, skupiające współczesnych twórców fotografii teatralnej.

Fotografii teatralna jest cennym dokumentem dla badaczy teatru. W Polsce największe zbiory fotografii teatralnej znajdują się w: Muzeum Teatralnym w Warszawie, Instytucie Sztuki PAN w Warszawie, Pracowni Dokumentacji Teatru Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie, Muzeum Historycznym Miasta Krakowa (Odział Teatralny), Bibliotece Jagiellońskiej (Baza ikonografii teatralnej); Baza ikonografii teatralnej – zbiory Teatru J. Słowackiego, Muzeum Książąt Lubomirskich we Wrocławiu, a także w Bibliotece Narodowej, Muzeum Narodowym w Warszawie, Krakowie i w Poznaniu.

Bibliografia

• Balk, Claudia: Theaterfotografie. Eine Darstellung ihrer Geschichte anhand der Sammlung des Deutschen Theatermuseums, München 1989;
• Got, Jerzy: Fotograficzna dokumentacja teatru w Polsce, [w:] tegoż: Teatr i teatrologia, Kraków 1994;
• Harasym, Zenon: Teatr (poza światłem rampy), [w:] tegoż: Ze starego albumu, Olszanica 2010;
• Litak, Anna: Fotografie Modrzejewskiej, „Pamiętnik Teatralny” 2009, z. 3-4;
• Markiewicz, Michał: Czym jest fotografia teatralna, „Teatr” 2012, nr 5;
• Marszałek, Agnieszka: Podmiot czy przedmiot, „Didaskalia” 2008, nr 87;
• Mossakowska, Wanda: Nieznany wizerunek Leontyny Halpertowej, „Pamiętnik Teatralny” 2003, z. 3-4;
• Pavis, Patrice: Słownik terminów teatralnych, przeł. i oprac. Sławomir Świontek, Wrocław – Warszawa – Kraków 1998;
• Raszewski, Zbigniew: Bilet do teatru, Kraków 1998.

Mówiona encyklopedia teatru polskiego