Hasła

Socjolekt artystycznego środowiska teatru; mówiona, nieoficjalna odmiana polszczyzny powstała w teatrze ostatniego trzydziestolecia XIX w. i rozwijająca się do dziś. Ma funkcje nominatywną i ekspresywną.

Profesjonalizmy nazywają realia niemające określeń oficjalnych (nakryć partnera – ‘zacząć kwestię silniej niż partner’, portret – ‘kunsztowna, wymyślna charakteryzacja’), zastępują rzadko używane terminy, określając pewne zjawiska trafniej niż słownictwo oficjalne (krzaczek – ‘epizodyczna rola niedająca aktorowi szansy na pokazanie umiejętności’, rola dyrektorska – ‘rola łatwa, krótka i efektowna’, kogut – ‘reflektor punktowy’). Ekspresywizmy wartościują, wyrażają emocjonalny stosunek środowiska do pracy i życia teatru, budują do niego dystans. Charakterystyczne dla gwary teatralnej jest łączenie obu funkcji w jednym określeniu: demokratyczna sztuka – ‘sztuka dla niewybrednej publiczności’, zadeptać tekst – ‘odwrócić uwagę od tekstu ruchem, np. chodzeniem’.

— Milcz pani! Jestem aktorką na stanowisku i taka krowienta, taki głąb kapuściany, chórzystka marna, będzie mi ubliżać!
— Taka krowienta jest więcej warta, bo ją nie trzymają przez grzeczność, dla zasług dawniejszych, dla jej sztucznych zębów, włosów i późnego wieku!... Mogłabyś już pani wnuczki bawić swoim śpiewem, a nie grywać na scenie!Władysław S. Reymont, „Komediantka”

W gwarze teatralnej najliczniejsze są określenia aktora i jego pracy (np. waruniarz – ‘aktor mający dobre warunki fizyczne’, mieć metal w głosie – ‘mieć dźwięczny głos’, literat – ‘aktor nie wymawiający liter’, greps – ‘szablonowy chwyt aktorski’, kunstpauza – ‘celowa pauza o funkcji artystycznej’, obciąć kwestię – ‘nie dopowiedzieć kwestii’, wgrać się w partnera – ‘grać w idealnym porozumieniu’, wziąć pauzę na siebie – ‘uratować partnera w trudnej sytuacji, np. luki pamięciowej’, ugotować partnera – ‘rozśmieszyć partnera na scenie’). Kilka nazw odnosi się do publiczności (marmurki, betony – o nieinteligentnych widzach), recenzentów (hieny, sępy) i fachowców obecnych na widowni (żabie oczko). Większość określeń to neologizmy (grepsiarz, ogoniarz), żartobliwe przewartościowania (aktor jezusowy – taki, na którego widok publiczność woła ”o Jezu!”, metal mu się obsunął – o aktorze mającym chrypkę), metafory (szpachel – ‘charakteryzacja’, haft – ‘improwizacja zapomnianego tekstu’) i rezultaty zabiegu wtórnej etymologii (krowienta ‘niedoświadczona aktorka’ dźwiękowo kojarzy się z krową, a pochodzi z franc. un cru qui vient ‘świeży nabytek’).

Do gwary teatralnej należą też pewne indywidualizmy: papierek między gestami - ‘pauza między ruchami’ to określenie Aleksandra Zelwerowicza, ruchy mniemane – ‘niewłaściwe’ to wyrażenie Aleksandra Bardiniego. W zasobie gwary teatralnej są także nieliczne zapożyczenia, jak greps i schlusseffekt (efekt kończący scenę lub spektakl). Por. terminologia teatralna.

Bibliografia

• Cegieła, Anna: Polskie słownictwo teatralne 1765-1965, Wrocław1992;
• Waszkis, Halina: O gwarze aktorskiej, „Poradnik Językowy” 1973, z.3.