Artykuły

Miesiąc upływa od powrotu na afisz dwóch jednoaktówek Havla, które 7 lat czekały na "odwieszenie" po stanie wojennym. Gdyby zwolennicy pisarza zatrudnili sztab specjalistów od reklamy, a ci typowali najbardziej optymalny termin tego powrotu, nie wybraliby lepiej, Ironia historii sprawiła, że decyzja, której podjęcie nie miało nic wspólnego z walorami artystycznymi dzieła, a więc decyzja czysto polityczna, stała się polityczną po dwakroć, jako, że zbiegła się w czasie z ponownym uwięzieniem i wyrokiem na pisarza. Atmosferę wokół Havla "podgrzała" jeszcze obecność na premierze Rakowskiego i Michnika.

Upłynął miesiąc, sensacje opadły. Czy "Audiencja" i "Protest" pozbawione emocjonalnej otoczki bronią się same? Tak, tak i jeszcze raz tak! Można powiedzieć, że jest to pełny triumf Sztuki nad polityką. Teraz już, jaki Havel jest, każdy widzi. Widzi także, te teatr domagając się przez tyle lat powrotu jego sztuk, walczył o dobrego dramaturga, świetny tekst i znakomitą jego realizację. I niezależnie od powodów, dla których widzowie znaleźli się na sali, już po kilkunastu minutach wszystko, co w "sprawie Havla" nie jest wyłącznie teatrem, przestaje się liczyć. Liczy się przedstawienie.

Czy Havel mówi nam coś, o czym byśmy nie wiedzieli? Oczywiście, nie. I nie jest to jego wina, raczej już nasza "zasługa". Po prostu trudno dziś w Polsce powiedzieć coś oryginalnego tak na temat wynaturzeń realnego socjalizmu, jak i kosztów, jakie człowiek za nie płaci. Być może wystawienie "Audiencji" 15 lat temu, wtedy gdy powstała, miałoby siłę i spełniło rolę obucha, ale po lekcjach, jakie od tego czasu mamy wszyscy za sobą, o odkrycia w tej dziedzinie trudno. A zatem nie temat i nie wymowa tekstu - że system, w którym istnieje przepaść między społeczną praktyką a moralnością jednostek upadla człowieka i pozbawia go poczucia tożsamości - są tym, co nas w tych sztukach głęboko porusza. Więc co? Myślę, że przede wszystkim sposób, w jaki pisarz unaocznia nam tę prawdę. Havel nie jest publicystą ani moralistą. Jest humanistą, który z niezwykłą subtelnością i delikatnością, bardzo cienką linią kreśli przerażające spustoszenia i psychiczne okaleczenia, jakie stają się udziałem człowieka i żyjącego w takim systemie. Każdego. I prymitywnego browarnika, i intelektualisty, ulubieńca władzy. Ludzie tkwiący w upokarzających sytuacjach, z ustami pełnymi frazesów w miejsce słów, pozbawieni hierarchii wartości, wewnętrznego ładu, pogardzający sobą i swoim życiem... Jakże daleko stąd od patetycznych i entuzjastycznych słów z początku wieku - "Człowiek! To brzmi dumnie!".

Jednoaktówki Havla ogląda się i wśród chichotu na sali i ze skurczem w sercu. Stworzone przez i pisarza, a przecież wzięte prosto z życia sytuację, są z pozoru nieodparcie komiczne. Kretynizm i językowa nieporadność majstra-browarnika, który potrzebuje godziny i dwóch skrzynek piwa, by dojść do sedna rzeczy, podobnie jak pajacowaty kabotynizm "oficjalnego" pisarza, zasłaniają pokrętnymi konstrukcjami zdaniowymi mizerną kondycję "kolaboranta", wywołują raz po raz wybuchy śmiechu na sali. Partnerzy dysydenta Wańka są żałośnie śmieszni, są tragikomiczni, gdy próbują zachować twarz nie mając duszy...

Wielkim atutem tego teatralnego wieczoru są aktorzy. We wspaniałej formie jest Kazimierz Kaczor w roli tępego browarnika, wlewającego w siebie hektolitry piwa. Kaczor nawet na moment nie przerysowuje swego bohatera, dbając o to, by nie stworzyć karykatury "prostego człowieka". Oszczędny w środkach, opanowany, gra cały czas "do wewnątrz". Władysław Kowalski - przeciwnie. Tworzy ze swego pisarza postać groteskową, przy użyciu całego arsenału środków "zewnętrznych". Od nerwowych ruchów poczynając, po fantastyczne puchnięcie od nadmiaru słów... Mariuszowi Benoit w roli jedynego sprawiedliwego, pozostaje rola asystenta-katalizatora, którą wypełnia z godnością. Świetne przedstawienie, które - póki się Havla nie boimy - każdy powinien zobaczyć.