Artykuły

Tomasz Kireńczuk "Od sztuki w działaniu do działania w sztuce. Filippo Tommaso Marinetti i teatr włoskich futurystów" Księgarnia Akademicka Kraków 2008

Właśnie całkiem niedawno - 20 lutego 2009 roku - minęła setna rocznica od ukazania się na łamach paryskiego czasopisma "Le Figaro" "Aktu założycielskiego i Manifestu Futuryzmu" autorstwa Filippa Tommasa Marinettiego. Dlatego praca Tomasza Kireńczuka może stać się znakomitą okazją do dyskusji nad futuryzmem jako jednym z przełomowych i bardzo ważnych fenomenów kulturowych całego ubiegłego stulecia. Sam pomysł napisania tej książki już uważam za godny uwagi. Także tytuł okazuje się trafny w wyborze, fascynująca lektura prowadzi bowiem czytelnika od teorii (manifestów futurystycznych) do praktyki (realizacji teatralnych) w działaniu na scenie.

Rozprawa poświęcona jest założycielom i realizatorom koncepcji awangardowego teatru futurystycznego we Włoszech - mało znanemu polskiemu czytelnikowi, który dostaje teraz przejrzyście skonstruowane studium w formie "tryptyku", czyli trzech rozdziałów, opatrzonych rozbudowanymi podtytułami: 1. "W stronę teatru włoskich futurystów: wieczory futurystyczne i pierwsze manifesty teatralne"; 2. "Sztuka chwili: atechniczny, dynamiczny, symultaniczny, autonomiczny, alogiczny, irrealny Futurystyczny Teatr Syntetyczny"; 3. "Kryzys Teatru Syntetycznego i próby jego przezwyciężenia. Teatr Plastyczny, Teatr Zaskoczenia i Teatr Mechaniczny".

Na szczególną uwagę zasługuje rodzaj aneksu, do którego dołączone są materiały źródłowe - przekłady najważniejszych manifestów z lat 1909-1932, które uzupełniają wcześniejsze polskie publikacje. Przybliżają one polskiemu czytelnikowi realia ery futurystycznej Marinettiego, zaś sama interpretacja translatorska nie odbiega od oryginału.

Z akademicką skrupulatnością autor ujmuje zjawiska teatralne w kontekście nowej estetyki sceny. Dokonuje też przekonującej eksplikacji zróżnicowanej twórczości dramatycznej Marinettiego i innych futurystów (m.in. Brunona Corry, Emilia Settimellego, Rema Chitiego) w kategoriach groteski, przyszłego teatru absurdu lub teatru postdramatycznego i sztuk performatywnych. Książka zawiera liczne odwołania do tradycji dramatyczno-teatralnej ubiegłych stuleci, ukazuje novum i zainicjowane przez futurystów przemiany. Dały one przecież początek nowym kierunkom dwudziestowiecznej dramaturgii, reprezentowanej przez znakomite dzieła Luigiego Pirandella, Massima Bontempellego, Erwina Piscatora, Alessandra Blasettiego, Bertolta Brechta czy Piera Paola Pasoliniego. Kireńczuk przekonująco dowodzi, że teatr futurystyczny wyprzedził swoją epokę. Aby więc zrozumieć i właściwie analizować utwory, winno się wypracować odpowiednią "aparaturę" terminologiczną - i autor "Od sztuki w działaniu..." czyni to z powodzeniem. Przy czym nie tylko umiejętnie posługuje się narzędziami analitycznymi, ale również poszerza naszą perspektywę widzenia i rozumienia współczesnego teatru europejskiego. Widać wyraźnie, że Kireńczuk swobodnie porusza się w badanym obszarze i z uwagą przygląda się zachodzącym przemianom między autorem-aktorem a widownią, a więc między teatrem a społeczeństwem. Obok nowych interpretacji, książka uwzględnia głos ówczesnej krytyki i zjawisko demaskacji tradycji dziewiętnastowiecznego dramatu, co sprzyjało nobilitacji futurystycznej odnowy artystycznej. Słusznie teatr włoski szczególny nacisk położono na koncepcję dynamizmu i symultanizmu - zjawisk charakterystycznych dla "odnowionego" teatru.

Tekst opiera się przede wszystkim na mało znanych lub w ogóle nieznanych materiałach źródłowych, na ich konkretnych aspektach, które dotykają obszarów owej "artystycznej aktywności", związanej z projektem całkowitego zespolenia "sztuki i życia". Dlatego w pierwszym, teoretycznym rozdziale Kireńczuk analizuje główne manifesty, przywołuje zapisy ważnych futurystycznych wieczorów oraz umiejętnie dokonuje selekcji badanego materiału. Zwraca uwagę konsekwencja i przejrzystość metodologiczna, co pozwoliło szczęśliwie uniknąć częstego błędu ideologizowania prowadzonego dyskursu.

W książce omawiane są wzajemne relacje i zachodzące interakcje pomiędzy sztuką a samym działaniem, działaniem a oddziaływaniem, pomiędzy sztuką a życiem, aktem tworzenia a realizacją i odbiorem nowego artystycznego "produktu". Wskazuje się na znaczenie innowacji tematycznych i technicznych dla rozwoju teatru, które Kireńczuk postrzega przez pryzmat teorii Teatro di Variet. Jej realizację dostrzec można choćby w oryginalnych inscenizacjach Teatru Syntetycznego (Teatro Sintetico), którego twórcy dążyli do zaaranżowania nowej przestrzeni scenicznej, czy też w pomysłach członków Teatru Taktylnego (Teatro Tattilico), odwołujących się do wrażeniowości i wizyjności.

Duże zainteresowanie czytelników mogą wzbudzić dwa kolejne rozdziały, które dotyczą procesu włączania rozwiązań artystycznych, zaproponowanych przez futurystów, do awangardowych inscenizacji teatralnych przygotowywanych we Włoszech czy w Europie i na świecie. Formy tekstocentryczne Teatru Syntetycznego służą Kireńczukowi do budowania przekonujących analiz tekstów sztuk. Ich tematyka (razem z użyciem nowego języka sceny) zmienia się niczym w kalejdoskopie, co niekiedy daje wrażenie szybkiego, "stroboskopicznego", a więc rotacyjnego ruchu przedmiotów, który - jak pisał francuski filozof Gilles Deleuze - "nabiera intensywności, łączy różne tematy ze sobą, zaś słowa (koncepty) tworzą zmieniające się figury zgodnie ze zmiennymi szybkościami lektury oraz skojarzeniem".

W dziełach futurystów lub utworach inspirowanych ich koncepcjami historia miesza się z teraźniejszością i dotyka przyszłości, a sposób przedstawiania rzeczywistości w "teatrze chwili" staje się niejako obudzoną na nowo rzeką Heraklita. Jej nurt nabiera niezwykłej szybkości. Cały świat oscyluje między realnością a chwilową nirwaną, złudą i zapomnieniem. Omówienie w nim roli człowieka oraz funkcji pieniądza w konsumpcyjnym świecie może być znakomitą ilustracją tego, co nazywamy problematyką prawidłowości rządzących życiem społecznym. W tym właśnie miejscu Kireńczuk wpisuje futurystyczne syntezy w kontekst teatru absurdu, postdramatycznej refleksji z zakresu socjologii, antropologii, krytyki feministycznej. Wszystko zmierza do gruntownej metamorfozy społecznych zachowań i do zbudowania nowej estetyki sceny i etyki opartej na winie, karze oraz poczuciu obowiązku wobec drugiego. Ta problematyka znajdzie swoje szerokie odbicie w późniejszym Teatrze Mechanicznym, o czym traktuje ostatni rozdział książki.

Futurystyczny "teatr teatralny", jak pokazał autor rozprawy, miał być zbudowany z "dźwięków, świateł, słów, ciał i gestów", a więc powinien stać się "simmlowską" interakcyjną grą, zabawą czy nawet groteską lub absurdem. Uprawnione jest zatem mówienie nie tylko o prekursorskiej estetyce sceny futurystycznych syntez, ale także o nowej konstrukcji postaci, która tak naprawdę ilustruje proces "demontażu postaci", umożliwiającego tzw. montaż i ponowne scalenie. Autor zwraca uwagę na awangardowe metody pracy artystycznej na scenie. Przede wszystkim dotyczy to wykorzystania w tworzeniu scenografii nowoczesnych dzieł plastycznych Giacoma Balii i Fortunata Depera, a także użycia technicznych rozwiązań: sceny-lampy Achille Ricciardiego, sceny-techniki Enrica Prampoliniego. W książce podkreślono znaczenie, jakie w budowaniu teatru futurystycznego odegrał język ciała aktora, czego przykładem jest Teatr Syntezy (Dęcia Cintiego, Umberta Boccioniego, Marinettiego, Corry i Settimellego), którego kontynuatorami - w sensie rozwiązań formalnych - było wiele teatrów europejskich, na przykład Jerzego Grotowskiego, Eugenia Barby i Carmela Bene.

W ostatniej części książki znajdujemy przegląd najważniejszych etapów w dziejach teatru futurystycznego. Badacz przedstawia czytelnikowi nowoczesne, a zarazem oryginalne formy włoskiej dramaturgii lat dwudziestych: dramaturgię wizualną, Teatr Taktylny (Marinettiego), Teatr Magnetyczny (Prampoliniego) i Teatr Mechaniczny (Vasariego). To właśnie te artystyczne zespoły, jego zdaniem, wzięły na siebie ciężar twórczego oddziaływania na widza. Temu służyła artystyczna prowokacja, która mogła uobecnić się jedynie w atmosferze nieustannego poszukiwania oryginalnych, nowatorskich rozwiązań teatralnych, w których chodziło o pobudzanie ludzkich zmysłów.

Słusznie Kireńczuk przywołuje w tym kontekście dokonania dramaturga z Messyny - Ruggera Vasariego - i treści programowe m.in. z manifestu futurystycznego "Larte meccanica" ("O sztuce mechanicznej", 1922). To wszystko przyczyniło się do rozwoju późniejszego włoskiego nurtu tzw. mechanizacji, "maszynoteizmu i maszynolatrii", który podjęli Massimo Bontempelli ("522", 1932) i Luigi Pirandello ("Zeszyty operatora Serafina Gubbia", 1925). Vasari w diabelskim cyklu o maszynach neguje gloryfikowaną wcześniej nową wizję świata, która apologizowała nowoczesność, i samą maszynę - samochód, człowieka-robota, technikę i miasta przemysłowe.

Autor "Od sztuki w działaniu do działania w sztuce..." skupił uwagę na nieznanych, ale dojrzałych już w swojej formie syntezach i przedstawieniach dramatycznych. Dobrze się stało, że tak wnikliwie i starannie opracowane zostało w języku polskim zjawisko futuryzmu we włoskim teatrze. Warto jednak podkreślić, że jednocześnie książka ta wypełnia lukę w badaniach na temat współczesnego teatru europejskiego.

Cezary Bronowski - pracownik naukowy Zakładu Italianistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu; autor kilku monografii o teatrze i dramacie włoskim.