Genewa ponownie na scenie
George Bernard Shaw — moralista, filozof, publicysta — w jednej z ostatnich sztuk okazał się prorokiem. Mowa o komedii politycznej pt. Genewa, w której na długo przed 1 września 1939 roku przepowiedział jakie niebezpieczeństwa grożą światu, kiedy politycy (czytaj — tyrani) zaczęli głosić filozofię gwałtu, przemocy, zbrodni.
Na scenie Teatru Polskiego w Warszawie — od 25 lipca do 1 września 1939 roku — z powodzeniem grano Genewę, w reżyserii Zbigniewa Ziembińskiego. To była ostatnia sztuka, jaką oglądała jeszcze niedoświadczona cierpieniem stolica.
To, co Bernard Show przewidywał stało się okrutną rzeczywistością: komedia zamieniła się w dramat Nie przeczuwając niczego ludzie jeszcze się śmiali kiedy Józef Węgrzyn parodiował — Adolfa Hitlera, Bogusław Samborski — Benito Mussoliniego, Dobiesław Damięcki — Bohamondo Franco.
Genewy nie wydrukowano w Polsce w żadnym zbiorze sztuk G. B. Shawa. Nikt też od 1 września 1939 r. do 1 września 1989 roku nie oglądał tej sztuki.
Nie wiem jak się udało odnaleźć egzemplarz utworu znanemu publicyście, dyrektorowi Państwowego Teatru Satyry „Maszkaron” w Krakowie — Brunonowi Rajcy, który sztukę opracował, zaadaptował, wyreżyserował i po pięćdziesięciu latach przerwy wybawił, umieszczając postaci w prostej, ale wielce sugestywnej scenografii Kazimierza Wiśniaka.
Mając świadomość, że nie jest to dzieło wielkie i genialne, a w dodatku pełne sprzeczności i niekonsekwencji, Brunon Rajca — ryzykuję twierdzenie — opracował zupełnie nowy utwór sceniczny. Nie zmienił jednak stylu Genewy — realistycznego i mądrego, skrzącego się barwnością słowa G. B. Shawa. Nie jest to teraz farsa, nie jest to groteska. „Genewa” jest tragifarsą — o dominacji i uniżoności, o próżności i pokorze, o wzniosłości i upadku.
Inscenizator w 1989 r. nie dostrzega w Genewie miłej rozrywki, a raczej gorzki humor. Mimo oficjalnego podtytułu Komedia polityczna, autoryzowany przekład Floriana Sobieniowskicgo nie jest już komedią; reżyser uczynił chyba wszystko, by aktorzy zapomnieli o tym, poza postacią duchownego anglikańskiego (Stanisław Jędrzejewski), który mdleje na wiadomość, że w jego parafii i działa organizacja komunistyczna.
Interesują go w Genewie marzenia i gniew człowieka, który gnębiony jest wyłącznie za pochodzenie (Jegomość — Żyd: Andrzej Gwiazdeczka) i przekonania (Przybysz: Mieczysław Ostroróg. To oni, intelektualiści, oskarżają polityków, gdyż ograbieni i skatowani wypędzeni zostali ze swoich rodzinnych krajów. Kto ma ich bronić? Może naiwnie, ale wierzą, że Liga Narodów.
Sekretarka — maszynistka Komitetu Współpracy Intelektualnej, na początku prosta i naiwna Begonia Brown, dzięki zdobywaniu doświadczenia politycznego staje się wreszcie dyplomatką i parlamentarzystką. To jedyna kobieca rola w wieloobsadowej Genewie, którą z temperamentem i wdziękiem (także tańczy i śpiewa) kreuje Izabella Lipka. Towarzyszy jej w przeprowadzeniu politycznej rozgrywki amerykański dziennikarz (Andrzej Bryg).
B. Shaw dokonał eksperymentu, zmuszając dyktatorów do przedstawienia swoich ideologii i światopoglądów, przed trybunałem międzynarodowym. Mistyfikacja powiodła się. Idealistę — młodego, odważnego sędziego — gra Ryszard Gajewski, który postanawia wydać wyrok na zadufanych, pyszałkowatych gwałcicieli wolności i demokracji.
Historia rozprawy jest nie tyle śmieszna, ile przerażająca. Wielkie role Jerzego Braszki, Mieczysława Górkiewicza, Macieja Ferlaka, Ryszarda Sobolewskiego. Andrzeja Kruczyńskiego i mądrego sekretarza generalnego Ligi Narodów (Józef Harasiewicz) zostały maksymalnie wyostrzone i przekształcone wręcz w fantasmagorie — I groźne przywidzenia, iluzje, złudzenia, urojenia.
Nowa Genewa w Teatrze „Maszkaron” w Krakowie skrzy się ironią i szyderstwem, ale przede wszystkim przestrzega, że filozofią ludzi bywa też nienawiść i mściwość, że są tacy, którzy niszcząc innych, uważali popełniane przez siebie czyny za obowiązek, wręcz zawód.
