Artykuły

Każde wznowienie w teatrze sztuki sprzed lat kilkunastu, czy kilku nawet, uświadamia nam, jak szybko, jak zawrotnie szybko posuwamy się na przód w czasie. Kalendarzowa arytmetyka mówi wyraźnie: to tylko kilkanaście lat upłynęło od pierwszego wystawienia "Turonia". A odczucie nasze koryguje natychmiast: to sztuka z epoki bardzo, bardzo dawnej. W tamtej dawnej epoce, Żeromski uchodził za arcydemokratę, ba, wywrotowca niemal. Dziś widzimy, że jest nawskróś szlachecki, a cała jego "wywrotowość" polegała w "Turoniu" na przyznaniu także pewnych racyj Szeli, temu Szeli, który jeszcze dla Wyspiańskiego był tylko zwierzęciem ludzkiem i niczem więcej.

Żeromski zaczynał rozumieć konflikty społeczne. Pierwszy i drugi akt "Turonia" są tego dowodem. A trzeci roztapia się już w anegdocie. Ni z tego, ni z owego, najbliższy towarzysz Szeli, po kilku patetycznych j słowach przywódcy partji szlacheckiej - przechodzi na jej stronę, bo do happy endu potrzeba Żeromskiemu kogoś, ktoby mógł bohaterów dramatu wybawić z opresji. A że da się do tego dorobić końcowy akcent ideowy: "chłop zwyciężył w sobie chama" - więc wszystko w porządku.

Jakie to nam się dziś wydaje naiwne, jakie bezprzykładnie naiwne! I jakie zarazem bardzo szlacheckie w ujmowaniu sprawy chłopskiej. Ale dobrze się stało, że właśnie "Turonia" przypomniało nam "Ateneum". Dobrze dla naszej samokontroli. I dobrze dlatego, że z pierwszych dwóch aktów dramatu bije siła wielkiego pisarza. To dramat wstrząsający, choć potem załamany w sienkiewiczowską gawędę o fortelach ucieczki.

Przedstawienie tęgie. Jaracz, choć zbyt chłopskość w zewnętrzności obszernych gestów zaznaczający - świetny tą swoją, jaraczowską świetnością. I zespół bez zarzutu i reżyserja (Perzanowskiej) sensowna. i dekoracje Daszewskiego z prawdziwego zdarzenia: dostosowane do koncepcji reżyserskiej.