Jak Herbert spędza wieczność
"Siódmy anioł" wg Zbigniewa Herberta w reż. Macieja Wojtyszki w Teatrze Powszechnym w Łodzi. Pisze Izabella Adamczewska w Gazecie Wyborczej - Łódź.
Zbigniew Herbert zmarł dwadzieścia lat temu. Sejm ogłosił 2018 rokiem poety. Znak wydał właśnie dwutomową biografię autorstwa Andrzeja Franaszka. Przed jej lekturą warto w Teatrze Powszechnym przypomnieć sobie wiersze, które do spektaklu "Siódmy anioł" wybrał Maciej Wojtyszko. Widzowie, którzy Herberta lubią, będą tą spędzoną w jego towarzystwie godziną zachwyceni.
Wojtyszko jest specjalistą od teatralnych konwersacji literatów. Kilka lat temu w trakcie Festiwalu Sztuk Przyjemnych i Nieprzyjemnych łodzianie obejrzeli jego świetny "Dowód na istnienie drugiego" - spektakl będący fantazją na temat relacji Gombrowicza i Mrożka. W Teatrze Polskim rozpoczęły się już próby do kontynuacji - w sztuce "Deprawator" Gombrowicz spotka się tym razem z Miłoszem i Herbertem. Za bardzo udaną wprawkę do tematu można uznać "Siódmego anioła" zrealizowanego w Teatrze Powszechnym, w którym Wojtyszko wyreżyserował już "Wytwórnię piosenek". Metafizyczne teksty Herberta recytują i śpiewają Małgorzata Goździk, Marta Jarczewska, Karolina Krawczyńska, Jarosław Dziedzic i Arkadiusz Wójcik. Dynamizujący spektakl ruch sceniczny wymyślił dla nich Jarosław Staniek, a kompozycje Iriny Blokhiny gra Paweł Jabłoński.
Liryka coraz swobodniej czuje się w łódzkich teatrach. Spore audytorium mają zainicjowany przez Teatr Nowy Krakowski Salon Poezji w Łodzi i prowadzony przez Piotra Groblińskiego "Sezon w pięknie" w Powszechnym. W "Siódmym aniele" oczywiście jest coś więcej - wybrane przez Wojtyszkę wiersze Herberta, które krążą wokół tematyki nieba i piekła, układają się w opowieść o wadzeniu się i godzeniu człowieka z Bogiem. To docieranie do wiary poprzez zwątpienie, zderzenie absolutu z ludzką potocznością. Gdzieniegdzie przebija się też widmo historii. "Praktyczne przepisy na wypadek katastrofy" z frazą "należy natychmiast opuścić dom" nasuwa skojarzenie z sytuacją uchodźców (patronujący spektaklowi Szemkel jest zresztą aniołem "czarnym i nerwowym"), a odpryski tematyki wojennej - z tym, co dzieje się np. w Syrii.
Herbert jest w Powszechnym nie tylko mówiony. Wojtyszko wzbogacił spektakl o poezję śpiewaną (dobrze odnajduje się w tej konwencji Karolina Krawczyńska!). Muzyka jest dopełnieniem i nieprzypadkowo -jak sądzę - wybrano harmonię, która w pełnej instrumentów poezji Herberta raczej się nie pojawia (są natomiast flet, skrzypce, waltornia, organy, kołatka czy bęben). Kościelne organy zastąpił instrument biesiadny, na ludzką miarę, idealny na stypę. Wykorzystana została wieloznaczność słowa "harmonia" - nie ład i porządek, tylko "porwane akordy" zamiast "dobrze skomponowanej sonaty" (cytat z jednego z "Brewiarzy", kończącego spektakl).
Wieloznaczną dzięki swej prostocie scenografię zaprojektował Wojciech Stefaniak. Mała scena zagospodarowana została przestrzennymi figurami geometrycznymi (kula, sześcian) i ruchomymi, lustrzanymi parawanami. Wszystkie te elementy są mobilne i wywołują różne skojarzenia. Kulą gra się jak kamieniem Syzyfa, czy globem podtrzymywanym przez Atlasa. W zwierciadłach odbija się światło, ale też fałszują one rzeczywistość, bo przedstawiają tylko jej część - odsłaniają ograniczenia ludzkiego poznania.
"Siódmy anioł" jest też spektaklem o Herbercie. Poecie, który pisywał erudycyjne liryki i dowcipkował (np. w wierszu o kuszeniu Spinozy, który Marta Jarczewska deklamuje z hulajnogi), a przed śmiercią w szpitalu, w cierpieniu, stworzył cykl "Brewiarz" (z tomu "Epilog burzy"). Widowisko Wojtyszki kończą modlitwa o długie zdanie, pieśń dziękczynna za "strzykawki z igłą cienką jak włos" i "pigułki na sen o nazwach jak rzymskie nimfy". Melorecytowana przez Wójcika modlitwa przebaczenia - za życie, które nie było "jak kręgi na wodzie" - robi ogromne wrażenie. Jak pisała Marta Wyka, "podróże Herberta stają się podróżami w stronę nicości, w stronę końca, ku śmierci". Ciekawe, jak Herbert spędza wieczność...
