Od polowania do apoteozy
"Lis" Marty Guśniowskiej to sztuka oryginalna i pomysłowa, drapieżna i dowcipna. I zdecydowanie nie dla dzieci. Koncept jest wprawdzie prościutki - ot, lisie życie po życiu - ale ujęty w słowa okazuje się niebywale zabawny, zwłaszcza w wykonaniu Ryszarda Dolińskiego, perły Białostockiego Teatru Lalek, gdzie konkurencja aktorska jest naprawdę duża. Dodatkową atrakcją jest fakt, że za tekst Guśniowskiej wziął się Piotr Tomaszuk, który w Białymstoku wyreżyserował ostatnio głośne "Polowanie na lisa" Sławomira Mrożka, a owo "ostatnio" to był rok 1989. Dane wyjściowe były zatem szalenie obiecujące i nie doznałam zawodu, mimo iż spektakl padł ofiarą awarii sieci energetycznej - oglądałam go na "Kontrapunkcie" w Szczecinie - odbywał się bez zmian światła, grany na jednym reflektorze. Ale projekcje udało się uratować - kosztem zniszczonego pierwotnie i dopożyczanego potem sprzętu (bo gdzieżby miał się podziać w finale
Lis, jak nie w lisim niebie?), sferę dźwięków takoż. Były więc dowcipnie użyte "Gwiezdne wojny" i "Lekka kawaleria" - wszystko jak trzeba i w tych miejscach co trzeba. No i wystąpił na koniec sam Piotr Tomaszuk, Reżyser i mistrz niebiańskich ceremonii oraz Lalkarz (Krzysztof Bitdorf, grający także na instrumentach fragmenty muzyki Piotra Nazaruka).
Lis Dolińskiego to pijak, palacz, dziwkarz, łobuz, złodziej i menel, słowem wzorzec etyczny na opak wywrócony. Inteligentny, podły, małostkowy. A jednocześnie istota potrafiąca śmiać się z siebie, wzruszająca w swym pogodzeniu z marnym końcem, w poszukiwaniu wywalonych przez oprawcę bebechów, czyli wnętrza, w swoich sentymentalnych, nierzadko wstydliwych wspomnieniach, z quasi-homoseksualnym incydentem włącznie. Ma swoją godność, nie chce być byle kołnierzem, nędznym eksponatem z muzeum łowiectwa. Potrafił ograć wszelkie niesprzyjające okoliczności, nawiązując natychmiast kontakt z widownią, która śmiała się jak łaskotana. Wprawdzie z początku obawiałam się, że może przesadzać z gierkami, ale podbił moje serce w scenie odgrywania totalnej "rozpierduchy" wrednych Zajęcy (błagam, niech cenzura nie wykreśla mi tego słowa, bo jest jak najbardziej w poetyce sztuki). Żal mi trochę zmienionego zakończenia - w oryginalnym tekście sztuki Guśniowska zaproponowała reinkarnację Lisa w Kurczaka. Na scenie tymczasem Lis tuli się do odzyskanego "wnętrza" - kuferka, gdzie ma na taśmie zapisane całe swoje życie, z którym poszybuje do nieba. Bardziej to liryczne, za to oryginał bardziej ironiczny.
Przestrzeń zorganizowała Julia Skuratova w swoim makabryczno-poetyckim stylu, nie zabrakło więc czaszek, piszczeli i innych gnatów, są tu też ekrany, mobile i rozciągnięta na ramie lisia skóra, brutalnie zerwana z grzbietu bohatera. Flaki obscenicznie chlupoczą w słoju, puszka po konserwach robi za popielniczkę, zwierzęce kościane głowy zdobią peruki, czyniąc z nich jakąś parodię szkieletu Madame de Pompadour. Są na ekranach dymki jak z komiksów, ale wprowadzenie sygnałów popkulturowych nie budzi buntu widzów, nie jest modniastym, koniunkturalnym wpisywaniem się w powszechnie zrozumiałe klisze. Premiera była dopiero w lutym, więc mam nadzieję, że spektakl ten jeszcze dojrzeje i będzie - obok wielu innych - ozdobą sceny dla dorosłych Białostockiego Teatru Lalek.
Jak wspomniałam, sztukę oglądałam w Szczecinie, gdzie przy okazji festiwalu wydawana jest gazetka "Mała Forma". "Lis" przepadł w konkurencji, zresztą "Lipiec" Wyrypajewa w wykonaniu Karoliny Gruszki (też rodzaj monodramu) był bezkonkurencyjny przez swą wynalazczość wypowiedzi, to było coś między zaśpiewem i rapem, porównywalnego, jak upiera się redaktor Andrzej Matul z Polskiego Radia, jedynie z Ewą Demarczyk i "Balladą o cudownych narodzinach Bolesława Krzywoustego" Galla Anonima - czyli absolutnym cudem wokalistyki. Pozwolę sobie na marginesie tej recenzyjki na parę uwag o młodzieży, która - nie chcę nadużywać dużych słów - poraziła mnie swoją pryncypialnością, zasadniczym podejściem (jak mowa o śmierci, to musi być na poważnie, najlepiej na najwyższym diapazonie), brakiem poczucia humoru, wymaganiami jak z przysłowiowego Wersalu. Dlatego, pozwolą Państwo, zacytuję parę zdań o "Lisie" autorstwa Kaśki Plebańczyk z "Małej Formy" z dnia 25 IV 2010. "Twórcy (...) postanowili pokazać, jak wygląda świat po śmierci lisa. A świat ten nie wygląda specjalnie oryginalnie - nie ma się flaków, pić nie można, samiczek nie można, ogólnie, sytuacja przedstawia się dość kiepsko." Tyle wytłuszczony lead - dalej jest pretensja, że partnerki seksualne Lisa (bo do opowieści o nich sprowadza się podobno treść sztuki) pochodzą z różnych gatunków, ogólna pochwała, acz z zastrzeżeniami ("szowinistyczny wydźwięk przedstawienia"), gry Ryszarda Dolińskiego, że humor jest "niski i nie przystaje do poruszanej przez spektakl tematyki. Potraktowanie w tak lekki sposób problemu śmierci jest sposobem oswajania z nią, ale również banalizuje tę kwestię i nie pobudza do refleksji. (...) Celne uwagi na temat odchodzenia umieszczone między całowaniem sarny a akrobatyczną kopulacją z nietoperzycą zagłuszyły niestety salwy śmiechu widzów."
Cóż, dla jednych stety, dla drugich niestety. Żal mi pokolenia spod znaku AIDS, już w nastoletnim życiu świętszego od wszystkiego. Nie wychwalam cynizmu, ale życie po tym życiu to zweryfikuje. Nie składa się bowiem społeczeństwo z samych książąt i księżniczek niezłomnych - ci występują tylko w bajkach i innej literaturze.
