Laudacja z okazji przyznania Grzegorzowi Niziołkowi, autorowi książki "Polski teatr Zagłady", Nagrody im. Jana Długosza
"Polski teatr Zagłady" Grzegorza Niziołka opowiada i analizuje - w równie odkrywczy sposób - trzy historie. Wszystkie mówią o osobliwym "niedowidzeniu" Zagłady w powojennej polskiej kulturze, rozwijającej się przecież w społeczności świadków Zagłady i w otoczeniu przepełnionym jej znakami - pisze prof. Ryszard Nycz.
Pierwsza jest historią polskiego teatru ostatniego 70-lecia rozpatrywaną w perspektywie tematyki holokaustowej - jej obecności w teatrze od spektakli Osterwy i Schillera z 1946 do "(A)polonii" Warlikowskiego (oraz w plastyce, filmie, literaturze), jak też szczególnych losów jej "złej widzialności"; obecności wypieranej, rzadko i niechętnie dostrzeganej przez widownię i krytyków.
Druga proponuje spojrzenie na Zagładę (które było już udziałem jej pierwszych świadków) w kategoriach okrutnego teatru życia codziennego i dramatycznie podzielonej wspólnoty, w obrębie której separacja "aktorów" od "widzów" nie chroniła bynajmniej tych ostatnich od poczucia współudziału, winy i wstydu. Spojrzenie autora kieruje się zwłaszcza na dotąd przeoczaną u nas kategorię tej widowni - gapiów, Hilbergowskich "bystanderów", a następnie docieka, jak przestrzeń teatru stawała się po wojnie miejscem aktywowania owych tłumionych traumatycznych doświadczeń wojennych. Trzecia zaś ukazuje teatr jako medium świadczenia o rzeczach pozateatralnych; jako niedoceniane a wrażliwe i demaskatorskie medium społecznego doświadczenia Zagłady, które było także wypieranym doświadczeniem codziennego znikania żydowskich sąsiadów, opuszczonych rzeczy, opustoszałych domów i dzielnic...
Grzegorz Niziołek przekonująco dowodzi, jak zabiegi i wybiegi wspólnotowej świadomości i nieświadomości, polityki pamięci i polityki zapomnienia, afektywne psychomachie narodowego ducha wcale nie doprowadziły do trwałego zabliźnienia się rany po Zagładzie żydowskiej części podzielonej polsko-żydowskiej wspólnoty. Zamiecione pod dywan rachunki krzywd, ślady win, wstydliwe, niezałatwione sprawy - niczym trupy schowane w szafie - w końcu wypadają, bądź przynajmniej nie dają o sobie zapomnieć. "Polski teatr Zagłady" wskazuje drogę, jak przez oryginalne, niekiedy wirtuozowskie, analityczne przepracowanie zbiorowej pamięci tego traumatycznego doświadczenia można poradzić sobie z tym problemem. A że książka jest świetnie napisana, edytorsko opracowana i wydana, przykuwa uwagę i angażuje wrażliwość czytelnika od pierwszej do ostatniej strony.
"Sztuka nie naśladuje tego, co można zobaczyć, lecz czyni widocznym" - powiedział kiedyś Paul Klee. Praca Grzegorza Niziołka, przy bogactwie pioniersko podjętych kwestii nie może być oczywiście wyczerpującym, wszechstronnym, systematycznym, w pełni zniuansowanym ich przedstawieniem i opracowaniem. Należy do tej innej, rzadszej kategorii studiów humanistycznych, które realizują wspomnianą dewizę prawdziwej sztuki (tu także w sensie: sztuki humanistycznej myśli): pozwala zobaczyć coś, co - mimo swej doniosłości - dotąd wymykało się społecznej uwadze, a czego odtąd nie będzie już można przeoczyć. Podkreślam to, bo odkrywcze opracowanie spraw społecznie doniosłych a wypieranych staje się ostatnio znakiem rozpoznawczym bodaj najbardziej obiecującego nurtu polskiej humanistyki.
"Polski teatr Zagłady" należy bowiem do tych rzadkich jeszcze, a bardzo potrzebnych książek które rozbrajają "miny" polskiej pamięci i historii, oczyszczają pole teraźniejszości z zalegających w niej "niewybuchów" i toksycznych skażeń przeszłości. Dzięki temu, uwalniają (uwolnić mogą...) myślenie, emocje i działanie spod władzy upiorów i widm przeszłości, otwierając przestrzeń otwartego sporu - pozbawioną dogmatów, urazów i kompleksów - o tym, co dziś i jutro najważniejsze dla jednostek i dla zbiorowości. Jeśli szukać społecznej racji bytu dla humanistyki dzisiejszej, to - sądzę - trudno znaleźć lepszą.
Kraków, 23 października 2014
