Aleksander Fredro - Mąż i żona
W tradycyjnych dziewiętnastowiecznych romansach autor po nagromadzeniu szeregu komplikacji, przeciwności losu łączył bohaterów swej opowieści węzłem małżeńskim kończąc całą historię zapewnieniem, "że żyli długo i szczęśliwie" i każąc wierzyć w to czytelnikom. Wielu autorów odkryło jednak - a niemała w tym zasługa Balzaka i jego "Fizjologii małżeństwa" - iż znacznie bardziej interesujące i bardziej dramatyczne są dalsze losy tak szczęśliwie połączonych par. Już zresztą w okresie Oświecenia literatura, przede wszystkim francuska, penetrowała teren małżeńskich spraw i konfliktów. Sprawa ta zafrapowała także Fredrę. Nawiązując do libertyńskich wątków Oświecenia (na naszym gruncie chociażby do "Spazmów modnych" W. Bogusławskiego) poprowadził je dalej wyostrzając zarówno rysunek psychologiczny postaci jak i wymowę całości. Znudzone sobą małżeństwo i ten trzeci: zadomowiony już kochanek - tak na pierwszy rzut oka zarysowuje się dramaturgiczna budowa komedii. Schemat zresztą znany i wyeksploatowany, już nawet w czasach Fredry, w stopniu maksymalnym. Ale Fredro wprowadza zasadniczą modyfikację. Jest jeszcze jedna osoba, pokojówka Justysia i u niej właśnie, zarówno mąż jak i kochanek, obaj znużeni światową kobietą, szukają pociechy i zrozumienia.
"Mąż i żona" gorszyli współczesnych śmiałością zaproponowanej sytuacji, bezkompromisowością i otwartością w formułowaniu ocen i stylem dialogu. A i później była sztuka ta przedmiotem ataków, powodem pomówień o zatratę zmysłu moralnego, pozycją przemilczaną w imię zachowania monolityczności postaci jej autora. Sądy o niej w sposób zdecydowany zaatakował Tadeusz Boy-Żeleński, ukazując jej blask i świetność. Publiczność opowiedziała się już dawno za tą komedią pełną ironii i dowcipu, lekkości i wdzięku.
