Artykuły

Dokładnie w setną rocznicę urodzin Stanisława Wyspiańskiego Teatr im. J. Słowackiego w Krakowie wystąpił z premierą "Powrotu Odysa", dramatu rzadko goszczącego na scenach pol­skich. Dlaczego rzadko - to tajemnica ludzi kierujących życiem teatralnym, tajemnica, której nie umiem odsłonić. Spektakl "Powrotu...", który reżyseru­je Jerzy Goliński, jest - mówię o swoich wrażeniach - rewelacją artystyczną. Znakomity tekst, znako­mita robota teatralna. Jest w tym przedstawieniu jedność zamierzeń i działań, współgranie wszystkich pla­nów: aktorskiego i reżyserskiego, muzycznego i plastycznego. "Powrót Odysa" w inscenizacji Golińskiego, to wiel­ka opowieść o kondycji ludzkiej, opo­wieść syntetyzująca najgłębsze przeży­cia egzystencjalne człowieka, pokazu­jąca jego ograniczenia i możliwości. Wzrost i upadek. Odys Wyspiańskiego jest bohaterem tragicznym; świadomy zła w sobie i zła w świecie. Nie wie­rzy w żadne ocalenie, ani to z ziemi, ani to z nieba. Jego świat, to świat nienawiści i siły, przemocy i krzywdy. Ręce jego splamione są krwią. Ręce jego niosą śmierć. Nie umieją przeba­czać, rozgrzeszać. "Duszę przeklętą mam - ręce są - krwawe". Od losu nie ma odwołania.

Ithaka, do której przybywa Odys po długiej tułaczce po sławę, nie jest spokojną przystanią w jego podróży życia - to wyspa okrucieństwa, wy­stępku i kłamstwa, niewierności i zdrady. Powrót do ojczyzny, którą się kiedyś kochało, a teraz się nienawi­dzi staje się aktem samowiedzy, poznania siebie i sądu nad sobą. Ten sąd wyinscenizowany przez Go­lińskiego w konwencji poetyckiego moralitetu wstrząsa widzem. Budzi współczucie i litość dla bohatera, któ­ry uwikłany w zło, brud, tęskni za sta­nem niewinności, o którym wie, że jest nieosiągalny. To, co w anegdocie o Odysie miało charakter jednostkowy i przypadkowy, nabiera w tym obrazie waloru powszechności i konieczności, staje się statusem człowieka.

Ten moralitetowy charakter wido­wiska świetnie wyeksponował Goliński w scenie spotkania ojca z synem i wnukiem - spotkania przeżytego w wyobraźni, sumieniu. Symboliczny gest położenia rąk na głowie, gest błogo­sławiący i przebaczający, który spły­wa od ojca na syna, z jednego pokole­nia na drugie pokolenie, otwiera nową perspektywę nad losem Odysa. Wskazu­je kierunek ocalenia, kierunek, który nie zostanie wybrany. Magia baśni trwa tylko chwilę. Kiedy znika, rze­czywistość odsłania brutalne kształty. Powrót do "normalności" jest powro­tem do nienawiści, siły, zemsty, ognia, śmierci. Piekło, które odnalazł Odys w swojej ojczyźnie, było tylko inną twarzą piekła w nim, gorzką samowiedzą absurdu istnienia, spalają­cego się w niszczeniu. Ostatni obraz "Powrotu Odysa" Goliński odziera z modernistycznego sztafażu. Nie ma w nim urwisk, skał, przepaści wichrów, błyskawic. Na scenę spada ciężka kur­tyna, która oddziela to, co było jeszcze teatrem, grą, od tego, co jest funda­mentalną rzeczywistością człowieka - stanem egzystencjalnym. Piekło, cmentarz, pustynia - to trzy etapy drogi Odysa, drogi ku śmierci, która staje się jedynym wybawieniem. Smutnym wybawieniem. Odysa gra Jerzy Kaliszewski - to wiel­ka kreacja, zbudowana bardzo świado­mie i logicznie. Współczesna przez swój dystans do postaci, intelektualny chłód wobec wydarzeń, umiejętność wygrania ironicznych podtekstów i wielkich metafor.

"Powrót Odysa" dla Golińskiego jest dramatem poetyckim. Natura poezji nie znosi jednego planu. Domaga się zróż­nicowań, kontrastowania. Goliński roz­bija tekst na partie mówione, recyto­wane i śpiewane. Różnicuje postacie, wprowadza do widowiska szeroko mu­zykę.

Bardzo piękne dekoracje i kostiumy Andrzeja Stopki, nie osadzone w kon­kretnej epoce, przywołujące obrazy z różnych czasów i kultur, mieszające elementy historyczne i mitologiczne, dawne i współczesne, obce i polskie. Muzyka Wojciecha Kilara pełna odsy­łaczy do różnych systemów i technik, jednym biegunem zahaczona o chorał gregoriański, drugim - o muzykę konkretną.