Artykuły

W związku z ogłoszonym przez Ingmara Villqista konkursem na dramat napisany w języku śląskim, warto przypomnieć, że w 2007 roku Stanisław Mutz jako pierwszy napisał, a Teatr Śląski wystawił dramat po śląsku - "Polterabend" w reż. Tadeusza Bradeckiego. Najbliższe przedstawienia: 5 i 6 maja.

Sztuka "Polterabend" St. Mutza to napisany śląską gwarą poetycki fresk, opowiadający o powikłanej historii Śląska i Ślązaków w minionym stuleciu. Debiutujący w teatrze autor przedstawia modelową Śląską rodzinę (Ojciec - Jorg, W. Sławik, Matka - Berta, A. Chechelska, Babka - E. Leśniak), rodzinę niejako ponadczasową, "wieczną", oraz skomplikowane losy i dramatyczne wybory kolejnych, urodzonych i wychowanych w tej rodzinie pokoleń. Rzecz zaczyna się u końca pierwszej wojny światowej, a kończy już po drugiej wojnie, zahaczając po drodze o powstania śląskie, plebiscyt i szerzej przedstawiając lata trzydzieste i czterdzieste zeszłego stulecia. W "Polterabend" historia Śląska, jakkolwiek burzliwa i dramatyczna, pozostaje jednak jedynie tłem dla indywidualnych dramatów, dla żmudnego procesu kształtowania się złożonej, śląskiej kulturowej tożsamości. Pytanie o tożsamość, o granice kulturowej odrębności, jest podstawowym w sztuce motorem akcji i konfliktów.

Sztuka nie jest "brykiem" z historii, ani nie rości sobie praw do roli wyczerpującego, socjologicznego traktatu. Autor zanurza akcję w swoistym "realizmie magicznym": w znojnym, czarnym od węglowego pyłu śląskim dniu codziennym obok chłopionek i hanysów kręcą się wambiyrze i zmory, zaś przyśpieszony rytm industrializacji zderza się z powolnym, odwiecznym rytmem ludowego, wiejskiego bytowania. "Polterabend" to próba metaforycznego opisania dwudziestowiecznego dramatu rdzennych Ślązaków: naciskani przez kolejne fale na przemian niemieckiego i polskiego nacjonalizmu, miażdżeni kolejnymi erupcjami totalitarnych ideologii, zmuszeni zostali do zdania okrutnego egzaminu z trwania i z przetrwania. W "Polterabend" śląskość jest jak przeklęty skarb - jest bezcenna, lecz za jej zachowanie płaci się cenę najwyższą.

SŁOWNIK (może się przydać)

POLTERABEND - zwyczaj tłuczenia naczyń w wieczór poprzedzający wesele

AŁA MIEĆ - mieć guza lub "nie po kolei) patrz: FIMLA

BLAJSZTYFT - ołówek

BAMBER - bogaty gospodarz (w odróżnieniu od "chadziaja", autochton; niekoniecznie z Bambergu)

BAMOŃCIĆ (KOGOŚ) - majaczyć; otumanić

BANA - kolej, nasyp kolejowy

BAWIDEŁKO - zabawka

BEZNACKI LEŻEĆ - na plecach

BIOŁO - śmierć

BISYNHALTER - biustonosz

BIYLIĆ W ŻYWE ŁOCZY - mamić

BONKAWA - kawa naturalna

BRAUZA - prysznic (na kopalni)

BRIFKARTA - pocztówka

BRYFTRYJGER - listonosz

BUBIKOP - fryzura "lata trzydzieste-czterdzieste"

BYGLAJTER - pomocnik

CERA - córka

CHACHOR - pijak

CHADZIAJ - (z ros. "gospodarz") tu: przesiedleniec ze wschodu

CHARBOŁY - ciężkie, zniszczone buty

COLSZTOK - calówka

DAUERWELE - trwała

DOCKEJ! - poczekaj(no)!

DO MOLA (otwarte) - na oścież (usta, drzwi)

DRAP - szybko

DYLOWKI, DYLINY - podłoga

DYNFER - duży żeliwny garnek

DWOJKORZ - Ślązak należący do 2 grupy narodościowej (wg Volkslisty)

ELWER - uchylający się od pracy ("śmierdzirobótka") - nie mylić z "bezrobotnym"

FANZOLIĆ - mówić głupstwa

FERTIG - koniec

FIMLA DOSTAĆ - zbzikować patrz też: ZAJOBA

FLIGER - samolot

FULAĆ (KOGOŚ) - nabierać

FURGAĆ - latać (w powietrzu)

FUTRA - futryny drzwiowe

FUTRUWAĆ - żywić, karmić

FRELA - dziewczyna

GODAĆ BEZ KWIOTEK (A NIY BEZ ZOGRODKA) - mówić nie wprost

GAWCZYĆ - gapić się

GIDA NA SZCZEWACH (MIEĆ) - rak jelita

GIWER - karabin

GNYPIĆ - nadchodzić

GODNE ŚWIĘTA - Boże Narodzenie

GRABIE - szponowate ręce

GRAMLAĆ SIE - robić coś powoli

GRAMLATY CZOWIEK - ślamazarny, niezdarny

GRONTA KOPAĆ NA BAUPLACU - na działce budowlanej kopać fundamenty

GRUBELOK - człowiek ordynarny, grubiański

GYMZIĆ - włóczyć się bez celu

GYNSIE PYMPKI - stokrotki (prawdopodobnie)

HADERLOK - handlarz starzyzną, szmaciarz

HAJA - kłótnia

HAJM! - dom starców

HALBA - pół litra

HARNADLA - długa igła-spinka (przytrzymująca NESTLIK)

HAZIEL - ubikacja, wychodek

HEBAMA - położna

HEFT - zeszyt

HELUM-BELUM - odpowiednik "Lelum-polelum"

HILFKA - szkoła specjalne

HOKYM HASIE WYROJMOWAĆ - oczyścić pogrzebaczem palenisko z popiołu

HOŁZYNSZPANGI - wsuwki do mankietów (nogawek)

JABA - kartofle

KALFAS - dzieża murarska

KALNO WODA - mętna

KALYMBA - wielka dziewczyna (obelż.)

KAMELKI - rumianek

KANOLDY - cukierki (toffi, irysy)

KANONFUTER - mięso armatnie

KECIOK - rower

KIPAĆ - spać (siedząc lub klęcząc)

KLAPSZNITA - kanapka (złożona: w odróżnieniu od "sznity")

KNIF - sposób

KOŁKASTL - węglarka

KOPFSZUS - strzał w głowę

KRONFLEK - obcas

KRONLOJCHTER - żyrandol

KRYKLOK - ołówek lub ogólnie coś do pisania

KRYNT - krętacz (także rodzaju żeńskiego)

KURZOK - zagroda dla kur lub nałogowy palacz

KURZONTKA - kurczątka

LARMO - hałas

LAZARYT - szpital (nie tylko wojskowy)

LEJBER - niedorajda (obelż.

LEBERWUSZT - pasztetowa

ŁOBSZPERUWAĆ - zaklinować

ŁOZTOPIYRZAĆ SIE - panoszyć ( o obcych)

LONSZTRAJFA - odcinek z wypłatą

LUFTNOŃĆ SIE - przewietrzyć

ŁOBDACH - człowiek źle ubrany; niewydarzony

ŁOCHYNTOL - mężczyzna wyróżniający się odrażającym wyglądem

ŁODBYRKNOŃĆ - odpowiedzieć niegrzecznie

ŁOŃSKEGO ROKU - w zeszłym roku

ŁOSMOLIĆ - machnąć ręką

ŁOSUCIE - ziarno dla drobiu lub wysiewu

ŁOSTUDA - kłótnia, nieporozumienia

ŁOSZCZAŚ NA MARAS - zabić się lub kogoś (nie tylko samochodem), tak że brud / błoto (maras) nawet nie zostanie

ŁOZCIEPAĆ SIE - rzucać się (o coś)

ŁOZWIEZIONY - rozpuszczony (jak dziadowski bicz)

MACHARZYNA - pęcherz (nie tylko u zwierząt)

MACHY SZCZYLAĆ / CIEPAĆ - robić obrażone miny

MAMLAĆ - obśliniać

MARKOTNY - smutny

MASZKYCIĆ - łasuchować

MASZKYTNY - lubiący "maszkycić"

MASZKYTY - słodycze

MECHMERAJDA - pochwa lub kobieta lekkich obyczajów

NABRNIAŁY - napuchnięty

NA GORKA (SIE ZBIYRAĆ) - wybierać się na cmentarz

NA POMP BRAĆ U OTTA - na krechę

NAPRAĆ (dziewczynę) - zrobić dziecko

NAPRAĆ SIE - upić

NASZTYFTUWAĆ (kogoś) - nastawić źle (przeciwko komuś)

NAZGRZYTAĆ (komuś) - wtłuc

NESTLIK - kok upleciony z warkocza (w kształcie gniazda)

NYNAĆ - dziecięce: spać

PACHOŁ - wyrośnięty chłopak (męski odpowiednik "kalymby")

PAKER - muskularny, dobrze zbudowany mężczyzna (niekoniecznie napakowany) - odwrotność:

MUSKLE JAK KOPRUCH - muskuły jak u komara

PANNA - siostra zakonna

PAPAĆ -dziecięce: jeść

PAR ARM - pod rękę (iść)

PITFOK - tępy nóż

PODCIEP - podrzutek, obce (zamienione) dziecko

PO JAKYMU GODOCIE? - gra słów: w jakim języku / dlaczego mówicie?

PORZOND, SZTYJC - ciągle

POSZTYCHAĆ (kogoś) - żartobliwie podokuczać

PRAĆ - uderzać (np. o deszczu, pociskach)

PRYKOL - łóżko

PRZEBRAĆ SIE - przeprowadzić

PRZEFULAĆ (PIENIĄDZE) - przepuścić

PRZY RZYKANIU - przy modlitwie

PSIŃCO - nic, odchody psie

PUCINKA - ozdobne pudełeczko, puzderko

PUKELTASIA - tornister

ROMPLOWAĆ - hałasować

SFALIĆ (na kogoś) - zrzucić na kogoś winę

SKAPNOŃĆ SIE - zorientować

SKULI / SKIŻ MIE - z mojego powodu, jeżeli o mnie chodzi...

SMYCZYĆ - taszczyć

SOMERYJO - Wielkie Nieba!

SOM SE KRZYW - sam sobie winien

SOMSIEK - szopa z sianem

SPODNIOKI - kalesony

SPOKOPIĆ - zrozumieć

SPORNY / ZMIERZŁY (CZOWIEK) - gderliwy, kłótliwy

STARY PURT - do niczego - np. mężczyzna (obelż.)

SROGO GOWA - duża

STRUP - uciążliwy, złośliwy człowiek

SUCHATELNICA - konfesjonał

SWACZYNA - podwieczorek

SZALTUSEK - kraciasta chusta

SZCZODA - środa

SZCZYBNO KRAUZKA - srebrna lamówka (np. przy trumnie)

SZNUTYCHLA - chusteczka do nosa

SZPIGEL - wzorzysta odświętna chusta

SZPLATKI - sznurówki

SZRANK - szafa

SZTELONGI ROBIĆ - przybierać prowokacyjne pozy

SWYRTNY - zwinny

SZTOMEL - niedopałek

SZTEKER - kontakt elektryczny

ŚNUPAĆ - siąkać (nosem); pochlipywać; węszyć za czymś

ŚWITAĆ - wymachiwać (nogami)

ŚWITNOŃĆ - strzelić kopytami

T A K CHODZIĆ - w ciąży

TURAĆ SIE ŁO SIEBIE - dbać o siebie (zwłaszcza o wygląd)

TUTAĆ - dziecięce: pić

UCINAĆ - mówić czysto po polsku

USMOLONY (CZUĆ SIĘ) - nieswój, apatyczny, chory

USRANE MYŚLI - złe

UTORBIĆ SIE - przepracować

UTORBIONY - przepracowany

WACHTYRZ - stróż

WASZKORB - kosz na pranie

WELUWAĆ - głosować

WERTIKO - kredensik na ubrania

WICOWAĆ - żartować

WIELKIE - suma (w niedzielę)

WIEPRZKI - agrest

WONIAĆ - wąchać

WYCUG - dożywocie (prawo dożywotniego użytkowania domu lub mieszkania, najczęściej dotyczące matki, ojca lub innej spokrewnionej osoby starszej)

WYĆWIKA (dostać) - niezłą szkołę

WYNOKWIAĆ - wymyślać (niestworzone rzeczy)

WYNONTRZYĆ (wieprzka) - oczyścić z wnętrzności świnię

WYRZON (JOHANA) - wypędził

YNTA SZCZELIĆ - wywrócić się, "złapać zająca"

ZA BOZNA ROBIĆ - żartować z kogoś

ZACISNOŃĆ SPRAWA - zawalić

ZAJOBA (IDZIE) DOSTAĆ - można zbzikować

ZAMTOWY - zamszowy

ZASMOTLAĆ - zaplątać

ZMOWINY - zaręczyny

ZOLECKI - wypominki za zmarłych

ZOWIDKA - panna z dzieckiem

ŻYĆ NA KRYKA - na kocią łapę