Teatry i zespoły

Teatr jawny działający w Warszawie w czasie okupacji niemieckiej na w latach 1943–1944.

Koncesjonariuszem i dyrektorem teatru był Tadeusz Pękalski, autor tekstów skeczów i piosenek wykonywanych na innych jawnych scenach okresu okupacji. Dane dotyczące jego osoby są skąpe, wiadomo, że podpisał volkslistę, co w  świecie artystycznym okupowanej Warszawy dawało mu pozycję uprzywilejowaną. Kierownictwo artystyczne sprawowali J. W. Helbich i J. S. Czarnecki. Siedzibą teatru była sala nad popularną kawiarnią Swan (Nowy Świat 25/27). Aby się do niej dostać należało przejść salę kawiarni by schodami wejść na pierwsze piętro kamienicy. Brak danych o liczbie miejsc, można przypuszczać, że mogło być ich około 140. Skąpe dane nie pozwalają na szczegółowe ustalenie repertuaru Hulajnogi oraz ustalenie zespołu artystycznego tego teatru.

Był to przede wszystkim teatr marionetkowy, choć stosowano w nim także lalki jawajki. Jednym z jego scenografów był popularny w powojennych czasach grafik i rysownik Lech Zahorski.

Można przypuszczać, że potęgujące się trudności zaopatrzeniowe wymusiły na kierownictwie teatru szukanie także innych technik animacyjnych. „[…] zobaczymy po raz pierwszy na scence teatru marionetek także i wycinanki. Będą to wycinane z dykty karykatury najbardziej znanych osobistości naszego świata artystycznego i teatralnego. Ten nowy rodzaj kukiełek pozwala rysownikowi na rozwinięcie możliwości rysowniczych i uchwytywanie prawdopodobieństwa postaci. Karykatury będą oczywiście ruchome. […] Obok wycinanek wystąpią również gościnnie prawdziwe marionetki i lalki” – w styczniu 1944 donosił „Nowy Kurier Warszawski”¹.

W początkach działalności wystawiał repertuar dziecięcy, wszakże beż większego powodzenia. Sukces przyniosła zmiana profilu teatrzyku. Na przełomie zimy i wiosny 1944 roku grano tu „artystyczną szopkę” Jazda przez gwizdy wykpiwającą znanych warszawskich ludzi teatru.

„Pękalski w zgrabnych rymach i melodyjnych piosenkach dowcipnie i dość złośliwie opisał nasz światek artystyczny ze znanymi postaciami: Dodka², Tymoteusza³, Parnelińskiego⁴, ptaszka poetyckiego Strusia⁵, Hanki Rzezińskiej⁶, reżysera Zdziadowieckiego⁷ na czele wszystkich, którzy bawili nas i śmieszyli nieraz czasami celowo, czasami mimo woli…” – pisał po premierze recenzent gadzinowej prasy⁸.

Jakkolwiek marionetki były dla publiczności warszawskiej nowością, gdyż od lat przeszło dziesięciu nie widziała teatru marionetek, to jednak teatrzyk nie miał większego powodzenia. Po rewii dla dorosłych Hulajnoga przeszła na przedstawienia dla dzieci i dopiero wiosną 1944 roku ściągnęła na swą widownię niemal wszystkich „ludzi teatralnych”, snobów teatralnych i nieco innej publiczności. Stało się tak, gdy na afisz weszła szopka artystyczna Tadeusza Pękalskiego pod tytułem Jazda przez gwiazdy. – Pękalski ciętym i dowcipnym swym piórem przejechał się przez wszystkie popularniejsze gwiazdy teatralne, ukazując ich marionetkowe karykatury z odpowiednimi tekstami ku serdecznej uciesze wszystkich z wyjątkiem samego delikwenta, który zwykle mówił: „Cała szopka jest doskonała, tylko ja im się nie udałem…”

– zrelacjonował przedstawienie w spisanych już po wojnie wspomnieniach recenzent warszawskiej prasy gadzinowej Józef Dąbrowa-Sierzputowski⁹.

Hulajnoga zawiesiła działalność po wspomnianej wyżej szopce artystycznej. Kres istnieniu teatru położyła ucieczka Pękalskiego latem 1944 roku na fali masowej ewakuacji wojsk i władz niemieckich uchodzących przed nacierającą Armią Czerwoną.

Przypisy

1. (Z.), Z notatnika recenzenta, „Nowy Kurier Warszawski” 1944 nr 8, s. 3.↩︎

2. Popularny przydomek Adolfa Dymszy.↩︎

3. Czyli Tymoteusza Ortyma, intensywnie działającego w jawnych teatrach okupowanej Warszawy.↩︎

4. Czyli Feliksa Parnella.↩︎

5. Aluzja do Stefana Strausa, historyka teatru, bibliografa, w czasie wojny pisującego teksty do rewii; słynna była spółka autorska Struś i Kieliszek, czyli Stefan Strauss-Janusz Minkiewicz.↩︎

6. Mowa o aktorce Hance Brzezińskiej.↩︎

7. Przekręcone nazwisko Witolda Zdzitowieckiego.↩︎

8. Lex. [Władysław Leśniewski], „Jazda przez gwiazdy”. Premiera w teatrzyku „Hulajnoga”, „Nowy Kurier Warszawski” 1944 nr 28, s. 3.↩︎

9. J. Dąbrowa-Sierzputowski, Warszawski sezon teatralny 1940–1944, rkps, Archiwum Państwowe w  Warszawie, Zbiór Rękopisów, sygn. 39, s. 65.↩︎

Tomasz Mościcki (2022)

Bibliografia

• Dąbrowa-Sierzputowski Józef, Warszawski sezon teatralny 1940–1944, Archiwum Państwowe w Warszawie, Zbiór Rękopisów, sygn. 39;
• Marczak-Oborski Stanisław, Teatr czasu wojny 1939–1945, Warszawa 1967, [wersja cyfrowa];
• Mościcki Tomasz, Teatry Warszawy 1944–1945. Kronika, Warszawa 2012, [wersja cyfrowa];
• Mościcki Tomasz, Warszawskie sezony teatralne 1944–1945,Warszawa 2016;
• Szejnert Małgorzata, Sława i infamia. Z Bohdanem Korzeniewskim rozmawia Małgorzata Szejnert, Kraków 1992, [wersja cyfrowa]
• Szymchel Tomasz, Recenzenci teatralni warszawskiej prasy niemieckiej wydawanej w języku polskim podczas okupacji hitlerowskiej 1940–1944, mps., praca magisterska. Biblioteka Akademii Teatralnej w Warszawie, sygn. 1243;
• Teler Marek, Zagadka Iny Benity. AK-torzy kontra kolaboranci, Warszawa 2021;
• Teler Marek, Upadły Amant. Historia Igo Syma, Warszawa 2021;
• „Pamiętnik Teatralny” 1963, z. 1–4;
• „Pamiętnik Teatralny” 1997, z 1–4;
• „7 Dni” [wersje cyfrowe];
• „Nowy Kurier Warszawski” [wersje cyfrowe];
• „Warschauer Zeitung” [wersje cyfrowe].

Mapa teatrów jawnych w Generalnym Gubernatorstwie (1940–1945)

Sezon: 1944 / 1945