Scenografia

RACHWALSKI Józef Ignacy (7 V 1911 War­szawa - 9 II 1980 Warszawa), scenograf. Był synem Ignacego R., restauratora, i Heleny ze Sta­szewskich, bratem aktorki Barbary R., mężem naj­pierw -> Ewy Soboltowej, potem Ireny Pronaszkowej, wdowy po A. Pronaszce. Po ukończeniu Gimn. im. Rejtana w Warszawie rozpoczął naukę w Szkole Sztuk Zdobniczych i Malarstwa, a nast. studiował (do 1938) na Wydz. Malarstwa warsz. ASP pod kier. T. Pruszkowskiego. Po udziale w kampanii wrześniowej 1939 przebywał w oflagu w Murnau (do 1945); współpracował z t. obozowym, m.in. zrobił scenografię do "Trafiki pani generałowej" (1942). W 1946 wrócił do Polski. W 1947 po ukończeniu rocznego kursu scenograficznego przy PWST w Ło­dzi pod kier. W. Daszewskiego został jego asysten­tem w T. Wojska Pol.; w 1949 opracował w tym teatrze swoją pierwszą samodzielną scenografię do "Synów". W tym samym roku projektował, wraz z E. Soboltową, scenografię do "Kramu z piosenkami" (insc. L. Schillera). Był autorem plakatów do wię­kszości przedstawień T. Wojska Pol.; opracował graficznie numer 30 "Łodzi Teatralnej", poświęcony "Na dnie" (1949). W 1949, po objęciu dyr. T. Pol­skiego w Warszawie przez Schillera, zaangażował się tam jako scenograf (miał projektować scenogra­fię do planowanej przez Schillera insc. "Kordiana"), wkrótce jednak zwolnił się na własną prośbę i wrócił do Łodzi. W sez. 1949/50-1959/60 był sce­nografem T. Nowego; projektował dek. i kostiumy do wszystkich prawie przełomowych prem. tej sce­ny, od socrealistycznych: "Makara Dubrawy" (1950), "Bohaterów dnia powszedniego", "Zwycięstwa" (1951), przez "odwilżową" "Łaźnię" (1954), "Noc listopadową", "Święto Winkelrida" (1956), po "Barbarę Radziwiłłów­nę" i "Żywot Józefa" (1958).
Pierwsze realizacje utrzymane były w obowiązującej konwencji realistycznej, która zaszkodziła gł. insce­nizacji "Horsztyńskiego" (1951). Jednak R. niezwykle szybko i przekonywająco zerwał z estetyką przeło­mu 1. czterdziestych i pięćdziesiątych. W "Łaźni" stwo­rzył dek. w duchu groteski: umieścił na scenie monstrualne biurko i mównicę, kostiumy aktorów zamiast kieszeni miały koperty, a na ramionach przypięte paragrafy. W "Nocy listopadowej" zrezyg­nował z tradycyjnego pokazywania Łazienek na rzecz ogromnych schodów, na które padali podcho­rążowie. Lekka, ażurowa dek. do "Święta Winkelrida" nawiązywała w sposób ironiczny do "minionego okresu", podkreślały to kostiumy. Najważniejsze re­alizacje R. powstały we współpracy z K. Dejmkiem, którego intencjom reżyserskim nadawał sugestywny, plastyczny kształt; towarzyszył temu reżyserowi od jego debiutu ("Poemat pedagogiczny", 1951). W sez. 1960/61 zaangażował się do Opery Łódzkiej, gdzie był scenografem do końca sez. 1964/65; opracował trzynaście przedstawień, m.in. "Casanovę" 1961, "Cy­ganerię" 1962, "Bal maskowy" 1963. Współpracował wówczas z T. im. Jaracza (m.in. "Ondyna" 1961, "Nagi król" 1963, "Wassa Żeleznowa" 1964), T. Po­wszechnym (m.in. "Dwanaście krzeseł" 1962, "Przy­goda z Waterlandem" 1963) i T. Ziemi Łódzkiej. Poza Łodzią pracował sporadycznie, np. w T. im. Bogusławskiego w Kaliszu (1952), T. Ludowym w Warszawie (1956), T. im. Mickiewicza w Częstochowie (1961). W 1965 musiał zrezygnować z pracy z powodu ciężkiej choroby.
Miał wielką zdolność dostosowywania swych prac do koncepcji reżysera; jak pisał Z. Strzelecki "jego prace cechowało ścisłe powiązanie z tekstem dra­matycznym i zespołem teatralnym, intelektualny sto­sunek do dramatu, wreszcie warsztat graficzny".
Bibl.: Almanach 1979/80; Csató: Polski t. współczesny; Czanerle: T. pokolenia; Fik: 35 sezonów; Kaszyński: Teatr łódz.; Marczak-Oborski: Teatr czasu wojny; Marczak-Oborski: Życie teatr. 1944-64; Mrozińska: Szkoła; Mrozińska: Trzy sezony; Strzelecki: Kierunki scenografii; Strzelecki: Plastyka teatr, (stąd cyt.); T. Nowy w Łodzi; Głos Rob. 1980 nr 64; Pam. Teatr. 1963 z. 1-4 s. 310, 312; Życie Warsz. 1980 nr 37, 47; Akta (tu fot.), ZASP; Biuletyn P.T.N., wrzesień 1956, dodatek do programów T. Nowego w Łodzi (il.).
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994