Osoby

ur. 19 września 1904, Warszawa – zm. (?) 1943 (zatrzymany przez gestapo w listopadzie 1943, zaginął bez wieści).

Historyk dramatu i teatru, bibliograf. Na wskroś oddany sprawom międzywojennej teatrologii ideowiec-dokumentalista.

W 1923 ukończył prestiżowe warszawskie Gimnazjum im. Emiliana Konopczyńskiego i w tym samym roku debiutował recenzją książki Stanisława Windakiewicza Teatr polski przed powstaniem sceny narodowej. (Z historii literatury). Rzecz utalentowanego dziewiętnastolatka ogłoszona została w „Kurierze Polskim” (1923, nr 94). Już wtedy Simon odważnie, w bardzo pro-teatrologicznym duchu, wyznaczał nowe zadania dla historii teatru, w tym zwłaszcza wskazywał na konieczność przesunięcia zainteresowań badaczy z analizy właściwości samego tekstu dramatu na widowisko sceniczne i wszystkie jego elementy.

W latach 1923–1928 studiował polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim. Ogłaszał w tym czasie artykuły, recenzje i przyczynki z dziejów literatury dramatycznej oraz sceny polskiej. Zajmował się także pracami bibliograficznymi z zakresu teatroznawstwa. Następnie na podstawie rozprawy o teatrze francuskim w Warszawie w XVIII w., przygotowanej pod kierunkiem Bronisława Gubrynowicza (i niedrukowanej), w 1928 roku otrzymał stopień doktora.

„Miał niespożytą pasję dociekliwego szukania i szperania biblioteczno-archiwalnego, a przede wszystkim od lat najmłodszych żywy kult teatru. (…) Początkowo najczęściej publikował na łamach redagowanego przez B[ronisława] Gubrynowicza «Ruchu Literackiego». Tu umieścił m. in. uzupełnienia do monografii bibliograficznej K[arola] Badeckiego „Literatura mieszczańska w Polsce XVII wieku” (1926, nr 8; 1927, nr 10), przyczynki «Amant doktor», komedia anonimowa z czasów Stanisława Augusta (1927, nr 10), «Podejrzliwi», komedia Bohomolca (1928, nr 4), [a] w rubryce «Drobiazgi bibliograficzne» podawał informacje m.in. o odnalezionych przez siebie XVIII-wiecznych drukach, autografach, drobnych utworach. Pisywał też recenzje do «Wiadomości Literackich», «Nowin Naukowych» oraz do «Życia Teatru», gdzie w dziale «Materiały do historii teatru polskiego» ustalał autorstwo sztuk, chronologię wydań lub wystawień utworów dramatycznych. Wypowiadał się zawsze zwięźle i rzeczowo” (Piotr Grzegorczyk, za: Grażyna Chmielewska).

Artykuły, recenzje czy bibliograficzne przyczynki o dramacie i scenie polskiej ogłaszał potem także (między innymi) w „Pamiętniku Literackim” (od 1926 do 1936) i na łamach „Sceny Polskiej” (1929–1931; gdzie opublikował m.in. apel O „Rocznik teatru” w Polsce, 1929, z. 15, uzupełniony następnie glosą Jeszcze w sprawie „Rocznika teatru” i bibliografii teatralnej, 1929, z. 17).

Wykładał teatrologię w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej w Warszawie (1929) i mniej więcej w tym czasie rozpoczął kolekcjonowanie materiałów do pionierskiej Bibliografii dramatu polskiego 1765–1939 (rejestrującej wszystkie teksty napisane w Polsce od 1765 roku, także te niewydane i niewystawiane w teatrach). Simon przebadał zbiory niemal wszystkich ważniejszych bibliotek polskich, uwzględnił utwory nieznane bądź zaginione, rozwiązał też wiele anonimów czy pseudonimów. Rękopis tej pracy pt. Polska literatura dramatyczna od połowy XVIII wieku. Wykaz utworów złożył w sierpniu 1939 w Polskiej Akademii Umiejętności. Rzecz składała się ze wstępu oraz 4977 kart. Zawierała w alfabetycznym układzie autorów rejestr wszystkich tekstów wskazanego w tytule zakresu z polskiej literatury dramatycznej wraz z informacjami o ich scenicznych dziejach. Zachowane i opracowane przez Simona materiały ukazały się wiele lat potem w wydawnictwie seryjnym, przygotowanym przez Instytut Sztuki PAN pod redakcją Ewy Heise i Tadeusza Siverta, uzupełnione odnalezionymi po wojnie dodatkowymi materiałami i uporządkowane przez Piotra Grzegorczyka (wydane w 1972 jako Bibliografia dramatu polskiego 1765–1939).

W dwudziestoleciu międzywojennym współpracował jeszcze z „Teatrem” (por. np. Komedioopery okolicznościowe L. A. Dmuszewskiego z czasów Księstwa Warszawskiego, 1931, nr 10), „Światem” (tu m.in. szkic Ruch teatralny w Warszawie za powstania listopadowego, 1931, nr 1), „Tygodnikiem Ilustrowanym” (1928, 1935) czy z bibliofilskim pismem „Szpargały” (w 1935), na którego łamach informował zainteresowanych czytelników o swoich poszukiwaniach archiwalnych i drukach już odnalezionych. „W «Roczniku Gdańskim» (t. 6, 1932) ogłosił szkic Z dziejów teatru polskiego w Gdańsku, będący pierwszym zarysem działalności tutejszych scen od XVII do XIX w. oraz [wydany oddzielnie w 1933] odnaleziony w Bibliotece Miejskiej w Gdańsku polski przekład pióra Jana Danieckiego łacińskiej elegii Jana Kochanowskiego Vanda (Kraków 1599); w «Kurierze Warszawskim» zamieścił wiele drobnych prac o dziejach utworów scenicznych, sylwetki zapomnianych dramatopisarzy. Swoje prace drukował także w różnych wydawnictwach okolicznościowych, jak np. Wincenty Drabik 1881–1933 (Warszawa 1936) czy Stulecie Teatru Wielkiego w Warszawie 1833–1933 [pod redakcją Eugeniusza Świerczewskiego]” (Grażyna Chmielewska).

Simon uczestniczył w przygotowaniach różnych bibliografii teatralnych, opracowywanych sukcesywnie w Instytucie Teatrologicznym (placówka działała wtedy przy ZASP). Wypowiadał się na ten temat na łamach „Sceny Polskiej”.

Okupację niemiecką, której – tak długo jak tylko okazywało się to możliwe – nie przyjmował do wiadomości (był żydowskiego pochodzenia, urodził się w rodzinie od dawna osiadłej w Polsce i podczas wojny nie zmienił nazwiska), spędził początkowo w Warszawie. Zawierucha wojenna nie powstrzymywała jednak dociekań badawczych i naukowych Simona. Bezustannie gromadził materiały do ewentualnych, późniejszych publikacji słownikowych z dziedziny teatru i bibliografii (w IS PAN zachowały się maszynopisy Słownika terminów literackich i Słownika terminów teatralnych). W sytuacji realnego zagrożenia aresztowaniem, zdecydował się na ewakuację do Skolimowa, choć także i wtedy nie zaprzestał przyjazdów do Warszawy po niezbędne do dalszej pracy materiały (książki, notatki). Niestety, źle się to dla niego skończyło. Podczas jednej z tego typu wypraw, prawdopodobnie pod koniec listopada 1943, został zatrzymany przez gestapo, po czym zaginął bez wieści.

Godne podziwu jest, że już jako zaledwie dwudziestoparoletni człowiek, badacz-pasjonat opublikował sporo artykułów o charakterze naukowym. Uwagę historyków teatru zwróciła np. „jego recenzja pt. Repertuar teatrów w Polsce za czasów Stanisława Augusta. Uwagi na marginesie dzieła L. Bernackiego („Pamiętnik Literacki” 1929 z. 2), w której przytaczał nowe dokumenty, uzupełniał wiadomości o teatrze publicznym i prywatnym, ustalał daty licznych przedstawień operowych, baletowych i dramatycznych Bernackiemu nieznanych”.

Ale „pierwszą osobno wydaną pracą Simona była książka Spis przedstawień zespołu Reduty w ciągu dziesięciu lat 1919–1929 (Wilno 1929), monografia jednej sceny z wykazami sztuk, autorów, tłumaczy, statystyką przedstawień, mapami ilustrującymi zasięg terytorialny prowadzonych przez teatr objazdów. Praca zebrała na ogół pozytywne oceny badaczy teatru (Mieczysław Rulikowski podkreślał gruntowną wiedzę i zalety metody naukowej autora)” (Grażyna Chmielewska). Charakter Spisu podaje całkiem wprost podtytuł tej publikacji – Repertuar. Badacz próbował zrekonstruować dzienny kalendarz przedstawień Redutowców i przygotował cenny ich wykaz w układzie chronologicznym (w obrębie poszczególnych sezonów), co najlepiej odzwierciedlało rytm pracy zespołu. W przygotowaniu zestawienia autor wzorował się na dwóch publikacjach: Ludwika Bernackiego J.N. Kamiński. 1775–1855. Materiały do biografii Kamińskiego i dziejów teatru we Lwowie (książka z 1911) i Carla Burkhardta Das Repertoire des Weimarischen Theaters unter Goethes Leitung (1791–1817) (praca jeszcze wcześniejsza, z 1891). Obie odcisnęły piętno na zastosowanej w opracowaniu metodzie spisu (por.: „Scena Polska” 1930, nr 7, s. 4–10). Simon zastosował podział na repertuar scen stałych (w Warszawie, Wilnie) i objazdowych. Następnie w układzie alfabetycznym zarejestrował wystawiane utwory, opatrzone datą dzienną przedstawienia i obsadą (o ile ta była udostępniana publiczności). Ponadto zestawił wykaz autorów, tłumaczy, kompozytorów oraz pozostającą nie bez znaczenia statystykę inscenizacji. W dodatku podał także skład osobowy zespołu w latach 1919–1929, reprodukcje afiszów, zdjęć, projektów sceny i grafikony. Tym Spisem dał wzorzec dla opracowania późniejszych (potencjalnych) monografii działających czynnie zespołów teatralnych.

Szczególnie interesował Simona teatr i dramat XVIII w., czego dowodem mogą być takie studia i szkice jak: Dwa etaty teatralne W. Bogusławskiego z lat 1783–1784 („Ruch Literacki” 1929, nr 6), Do źródeł twórczości dramatycznej L. A. Dmuszewskiego („Pamiętnik Literacki” 1929, z. 3), Do źródeł estetyki teatralnej czasów Stanisława Augusta („Pamiętnik Literacki” 1931, z. 2), Arlekinada. Karta z dziejów twórczości dramatycznej ks. Franciszka Bohomolca („Pamiętnik Literacki” 1934, z. 1–4), U kolebki sceny publicznej („Pamiętnik Literacki” 1936, z. 3). Podobnie wiele nieznanego materiału archiwalnego przyniosły artykuły drukowane w „Scenie Polskiej”, m.in. Geneza Teatru Rozmaitości (1929, nr 19–21), U kolebki teatru Rozmaitości (1930, nr 17), Teatr warszawski za powstania listopadowego (1930, nr 23 i 24).

Spuścizna naukowa Simona ustanowiła pewną szkołę postępowania badawczego, charakteryzującą się szczególną troską o faktografię teatralną, odsłanianą przed czytelnikiem ciekawie i jednorodnie. Autor „zawsze koncentrował swą uwagę na ustalaniu faktów istnienia zespołów i widowisk, szlaków wędrownych teatrów urządzających objazdy i teatrów objazdowych, na rozwikływaniu danych o inscenizacji sztuk w dawnym teatrze. W większych zaś analitycznych rozprawach hołdował metodzie genetycznej jako jedynej w wyjaśnianiu narodzin polskiej sceny narodowej, rozwoju teatru jako instytucji czy w wyjaśnianiu właściwych danej chwili historycznej tendencji w repertuarze” (Eleonora Udalska).

Niewątpliwie Simon położył podwaliny pod rozwój warsztatu teatrologicznego. Wykorzystywał jednak głównie źródła piśmiennicze (teksty, rękopisy, programy teatralne, notatki w gazetach) i na drugim planie umieszczał krytykę, archiwalia i materiały ikonograficzne. Warto przy tym pamiętać, że przed II wojną światową dominowała – pod względem metodologicznym – stricte faktograficzna tradycja badań nad teatrem, a jej trwałą żywotność potwierdzały jego prace, na czele z Bibliografią dramatu polskiego 1765–1939 – dziełem, o którym już była mowa, a któremu poświęcił blisko dziesięć lat samotnej pracy.

Na oddzielną uwagę zasługuję także przygotowanie przez Simona Dykcjonarza teatrów polskich czynnych od czasów najdawniejszych do roku 1863. Metodologicznie w pracy tej wyraża się „dążenie do ustalenia faktów, gdzie i kiedy działał teatr polski, przypominanie podstawowej literatury o nich, a także chęć stworzenia historykom teatru podręcznika, umożliwiającego szybkie sprawdzenie lub przypomnienie z dwóch ściśle ograniczonych zakresów: bibliografii repertuaru teatrów szkolnych i istnienia teatru czy też sporadycznych widowisk w różnych miejscowościach” (Eleonora Udalska). Była to swoista kontynuacja dziewiętnastowiecznej tradycji przygotowywania słowników, zapoczątkowana przez Karola Estreichera, a Dykcjonarz stał się niejako spełnieniem zamiarów autora czterotomowych Teatrów w Polsce. Z jednej strony Simon chlubnie, z podobną troską o fakt teatralny, kontynuował dzieło poprzednika, ale jednocześnie rozwijał jego badania, odnotowując oddzielnie sceniczne istnienie dramatu i jego (dostępne źródłowo) elementy widowiskowe. Odwołanie do postępowania tego rodzaju autor deklarował już we Wstępie, uściślając tylko, że wszystko, co zapoczątkował Estreicher, „[w Dykcjonarzu] w formie bardziej zwięzłej, encyklopedycznej zostało dopełnione i rozwinięte z utrzymaniem mniej więcej tych samych granic chronologicznych, gdyż rok 1863, zamykający materiał, jako data przełomowa w dziejach Narodu, niewiele odbiega od granicy końcowej Estreichera”. Jednak oprócz podobnej zasady konstrukcyjnej – to znaczy możliwie całościowego, alfabetycznego według miast i instytucji: a) zaprezentowania dawnych widowisk (szkolnych, dworskich i teatrów zawodowych), b) zestawienia repertuaru (włączając w to rękopisy, teksty drukowane, programy), c) przedstawienia literatury przedmiotu dla każdej miejscowości – w Dykcjonarzu punkt ciężkości zostaje przeniesiony na inne założenia i – zwłaszcza – cele poznawcze. Odmienny punkt widzenia ma bowiem wyraźnie charakter teatralny, akcentuje też koniecznie sceniczne istnienie dramatu. „I jakkolwiek utrzymany zostaje Estreicherowski podział na dramat i teatr oraz sposób kwalifikacji informacji faktograficznych i bibliograficznych, to jednak Simon uzupełnia i rozwija założenia i faktografię Teatrów w Polsce przez ścisłe rozdzielenie literatury i teatru” (Eleonora Udalska). Miało to specyficzne znaczenie i konsekwencje. W przypadku teatrów szkolnych badacz poprzestawał na kilkuzdaniowych wzmiankach, stwierdzając przede wszystkim ich potwierdzone istnienie w danej miejscowości. Następnie prezentował chronologiczny rejestr odegranych sztuk – zarówno zachowanych w rękopisach, jak i tekstów drukowanych lub tylko programów. Całość omówienia wieńczył każdorazowo adres biblioteki, w której dostępny jest wymieniony tekst lub program. Postępowanie według takiego modelu, wymagającego żmudnych poszukiwań bibliotecznych w całej niemal Polsce, przyniosło niespodziewane rezultaty. Simon oznaczył bowiem około osiemdziesięciu nieznanych uprzednio tekstów (lub programów), a fragmenty poświęcone widowiskom szkolnym uważa się za najbardziej uporządkowaną metodycznie część tej książki. (Zwłaszcza w porównaniu z opracowaniem scen dworskich i prywatnych, które pozostają w ścisłym związku z wcześniejszymi ustaleniami Stanisława Windakiewicza czy Karola Estreichera, poszerzonymi i uzupełnionymi literaturą pamiętnikarską, rocznikami „Kuriera Warszawskiego”, „Rocznikami Teatru Narodowego Warszawskiego” z różnych lat czy Dykcjonarzykiem teatralnym wspólnego autorstwa Ludwika Dmuszewskiego i Alojzego Żółkowskiego). Niezależnie jednak od wszystkich uwag, których nie szczędzili autorowi recenzenci (Mieczysław Rulikowski, „Ruch Literacki” 1935, nr 2 czy Wiktor Brumer, „Pamiętnik Literacki” 1935, s. 626–632), „dzieło Simona stanowiło poważne osiągnięcie faktograficznych badań nad teatrem. (…) Dykcjonarz stał się rzeczowym przewodnikiem w chronologii i itinerarium polskich scen” (Eleonora Udalska). Opinii tej wtórował Julian Lewański: „[Dykcjonarz] Pozostał jedyną publikacją dwudziestolecia obejmującą – choć tylko w sposób dykcjonarzowy – całość dawnej materii teatralnej”.

Ustalenia (m.in.) za: Grażyna Chmielewska Ludwik Simon [w:] Internetowy polski słownik biograficzny

Bibliografia

Teatralia

• Spis przedstawień Zespołu „Reduty” w ciągu 10 lat 1919–1929, Wilno 1929;
• Dykcjonarz teatrów czynnych od czasów najdawniejszych do roku 1863, Warszawa 1935;
• Bibliografia dramatu polskiego 1765–1939. [Praca Ludwika Simona powstała w 1939 jako Polska literatura dramatyczna od połowy XVIII wieku. Wykaz utworów, ukazała się w opracowaniu Ewy Heise i Tadeusza Siverta, t. 1–2, Warszawa 1972; były to dwa z łącznie trzech tomów Bibliografii dramatu polskiego 1765–1964; t. 3: Bibliografia dramatu polskiego 1939–1964 przygotował Stanisław Marczak-Oborski];
• Słownik terminów literackich [powstał przed 1943] – rękopis w zbiorach IS PAN w Warszawie;
• Słownik terminów teatralnych [powstał przed 1943] – rękopis w zbiorach IS PAN w Warszawie.

Uwaga: w zasadzie wszystkie prace typu bibliograficznego zainicjowane przez Ludwika Simona, dokończono po 1945 roku. Por. także: Tadeusz Sivert, Nad „Bibliografią dramatu polskiego” Ludwika Simona, „Pamiętnik Teatralny” 1955, z. 1, s. 145–151 oraz Maria Krystyna Maciejewska, Polska bibliografia teatralna w okresie powojennym, [w:] Dokumentacja w badaniach literackich i teatralnych, Wrocław 1970.

Wybrane artykuły

• Dwa etaty teatralne W. Bogusławskiego z lat 1783–1784, „Ruch Literacki” 1929, nr 6;
• Repertuar teatrów w Polsce za czasów Stanisława Augusta. Uwagi na marginesie dzieła L. Bernackiego, „Pamiętnik Literacki” 1929, z. 2;
• Do źródeł twórczości dramatycznej L. A. Dmuszewskiego, „Pamiętnik Literacki” 1929, z. 3;
• „Giermkowie króla Jana” Niemcewicza w stosunku do źródła, „Pamiętnik Literacki” 1930, z. 1;
• Geneza Teatru Rozmaitości, „Scena Polska” 1929, nr 19–21;
• U kolebki teatru Rozmaitości, „Scena Polska” 1930, nr 17;
• Teatr warszawski za powstania listopadowego, „Scena Polska” 1930, nr 23 i nr 24;
• Do źródeł estetyki teatralnej czasów Stanisława Augusta, „Pamiętnik Literacki” 1931, z. 2;
• Teatr francuski w Warszawie za czasów Królestwa Kongresowego (1815–1830), „Pamiętnik Literacki” 1932, z. 3–4;
• Z dziejów teatru polskiego w Gdańsku, „Rocznik Gdański” 1932 [s. 240–249];
• Arlekinada. Karta z dziejów twórczości dramatycznej ks. Franciszka Bohomolca, „Pamiętnik Literacki” 1934, z. 3–4;
• U kolebki sceny publicznej, „Pamiętnik Literacki” 1936 z. 3.

Prace redakcyjne

• Jan Daniecki, Vanda Iana Danieckiego (1599) [tu: tekst poematu także w przedruku anastatycznym], Gdańsk 1933.

Milan Lesiak, 2017