Osoby

GROT Zdzisław, ur. 30.12.1903, Gozdanin (k. Mogilna) – zm. 7.08.1984, Poznań.

Historyk i badacz dziejów Wielkopolski. Biografista i edytor. Miłośnik różnych przejawów kultury regionu, w tym teatru. Znawca lokalnych dziejów rozwoju kultury fizycznej.

Po maturze w 1923 podjął studia na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Poznańskiego. Wybrał historię (pod kierunkiem Kazimierza Tymienieckiego, mediewisty, oraz Adama Skałkowskiego, nowożytnika) i germanistykę u Adama Kleczkowskiego i Jana Bergera. Ostatecznie skoncentrował się na historii nowożytnej i pogłębianiu znajomości literatury i kultury niemieckiej. Jako student zaczął chodzić do Teatru Polskiego i chętnie oglądał przedstawienia wystawiane na podstawie dramatów historycznych epoki romantyzmu.

Historią sceny zainteresował się na tyle poważnie, że podjął historyczne opracowanie jej początków, co niebawem stało się tematem pracy magisterskiej, obronionej w 1928 i opublikowanej w 1930 na łamach „Kroniki Miasta Poznania” (po wielu latach Z.G. powrócił do tej tematyki i ogłosił książkę Dzieje sceny polskiej w Poznaniu 1782-1869). Gdy pracował jako nauczyciel historii, przygotował biografię wybitnego, lokalnego kaznodziei, Aleksego Prusinowskiego, w połowie XIX w. posła na sejm pruski, redaktora „Wielkopolanina” i „Tygodnika Katolickiego”. Wydana drukiem rozprawa z 1934 stała się podstawą uzyskania przez Z.G. doktoratu z filozofii w zakresie historii (promotor Adam Skałkowski). Ponieważ na uniwersytecie nie zaproponowano mu etatu, przez kilka miesięcy nie miał stałego zajęcia, prócz pracy dorywczej jako dziennikarz w prasie handlowej („Kupiec”), dorabiał też jako recenzent książek historycznych („Dziennik Poznański”). Na stanowisku bibliotekarza w Starostwie Krajowym pracował od 1935 do wybuchu II wojny światowej. W tym czasie zbierał materiały do obszernej biografii Hipolita Cegielskiego. Napaść hitlerowskich Niemiec na Polskę spowodowała wysiedlenie z Poznania i kilkuletnią, rodzinną tułaczkę badacza (najpierw do Sokołowa Podlaskiego). Z.G., by utrzymać rodzinę, zarabiał w tym czasie doraźnie i jednocześnie brał udział w tajnym nauczaniu organizowanym w Częstochowie przez poznańskiego historyka Jana Stoińskiego. Po powrocie do Poznania w 1945, od 1 maja podjął pracę jako kierownik Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej (do 1956) i kontynuował badania nad biografią Hipolita Cegielskiego. Rozprawa (ogłoszona w 1947) stała się podstawą habilitacji z historii nowożytnej. W jego naukowej karierze przełomowy okazał się rok 1957, gdy uzyskał profesurę na Uniwersytecie Poznańskim. Tu działalność dydaktyczną i pisarską prowadził – jako miłośnik sportów – równolegle z pracą w Wyższej Szkole Wychowania Fizycznego, gdzie zajmował się historią kultury fizycznej i doprowadził z wypromowanymi uczniami (m.in. Jerzym Gajem) do opracowań syntetycznych zarówno dyscypliny, jak i dziejów tej uczelni. Jako znany szczególarysta opublikował rozprawę o powstaniu (i ważności dla Polaków) pomnika Mickiewicza w Poznaniu (1956, wznowiona w 1998) i kontynuował też prace nad dziejami miasta, uwieńczone poważnym udziałem badacza w zbiorowym, trzytomowym dziele X wieków Poznania (1956). Pod jego kierunkiem powstały też dwa duże opracowania zbiorowe: na pięćdziesięciolecie uniwersytetu i Powstania Wielkopolskiego. W 1961 powierzono mu kierownictwo pierwszej w Polsce Katedry Historii Niemiec, co pozwoliło Z.G. opracować dzieje polityki Prus wobec Polaków oraz dzieje innych narodowości na ziemiach pruskich i Rzeszy. Zajmował się też edytorstwem źródeł i biografistyką. Wydał m.in. Przechadzki po mieście Marcelego Mottego i przygotował przedruk jego felietonów. Wiele wysiłku włożył w opracowanie biogramów Wielkopolan do Polskiego Słownika Biograficznego i Wielkopolskiego Słownika Biograficznego (1981). W biografiach starał się o możliwie pełny opis życia prywatnego (w tym domowego i rodzinnego) swych bohaterów, jak np. w książce o Libelcie, Cegielskim czy Chłapowskim. Regionalistyka i biografistyka były bez wątpienia jego największymi pasjami, za które cenił go wielce Zbigniew Raszewski.

Rozległość zainteresowań Z.G. – od oświaty, literatury (ze szczególnym upodobaniem do romantyzmu), polityki, biografistyki, historii sportu i kultury fizycznej – obejmowała również dzieje teatru, zwłaszcza lokalnego. We wszystkich opracowaniach zawsze ukazywał rozległe tło – polityczne, społeczne, gospodarcze i kulturalne – które wpływały i decydowały o przebiegu prezentowanych przez niego wydarzeń i ludzi.

Dla teatrologów najważniejsze pozostają skrupulatnie przygotowane przez niego hasła we wspomnianych słownikach, a także liczne artykuły, w których sformułowane ustalenia doprowadziły do publikacji syntezy Dziejów sceny polskiej w Poznaniu. Okazała się ona bardzo trudna warsztatowo, nie tylko z powodu języka niemieckiego, w którym autor poznawał większość rękopisów i źródeł zachowanych na ziemiach zaboru pruskiego (w tym także prawdziwiej masy niewdzięcznych w lekturze akt urzędowych).

Przez trzy lata opracowywał zagadnienia roli polskiej sceny w Poznaniu, której istotnym celem była obrona przed wynarodowieniem. Jego analizy silnie podkreślają zależność dziejów teatru od wydarzeń politycznych na ziemiach poznańskich. Znajdowało to także odzwierciedlenie w tytułach rozdziałów przygotowanego przez Z.G. opracowania: Od Kongresu Wiedeńskiego do powstania listopadowego (1815-1830), Czasy Flottwella i Wiosny Ludów (1830-1848) czy Wśród wzrastającej reakcji (1848-1869). Odwoływanie się do zadań narodowych, jakie na przełęczach historii miał do wypełnienia teatr sprawiało, że autor właśnie tę funkcję cenił w nim najbardziej i uczynił z niej klucz do interpretacji dziejów scen poznańskich. Mniej zajmował się zagadnieniami rozwoju samej sztuki, bo z kolejnych etapów działalności teatru poznańskiego, który pozostawał w rękach Bogusławskiego, Marcinkowskiego, księdza Antoniego Radziwiłła czy gościnnie – Skorupki i Koźmiana, Z.G. zawsze eksponował prezentowanie repertuaru narodowego jako elementu polityki, która miała doprowadzić do powołania stałej sceny polskiej w Poznaniu. Autor przekonująco wykazał, że w pokrzepianiu ogólnej świadomości narodowej teatr na ziemiach poddanych silnym wpływom niemieckim zajmował miejsce prawdziwie pierwszoplanowe.

Bibliografia

Teatralia

• Znaczenie narodowe teatru polskiego w Poznaniu, „Kronika Miasta Poznania” 1930, nr 4 i 1931, nr 1, 2, 3;
• Namiestnik Antoni Radziwiłł a teatr polski w Poznaniu, ibid., 1932,;
• Praca Karola Marcinkowskiego nad teatrem poznańskim, ibid., 1933;
• Krakowski teatr A. Skorupki i S. Koźmiana, ibid.;
• Hipolit Cegielski, Poznań 1947 [2. wyd. 2000] ;
• Dzieje sceny polskiej w Poznaniu 1782-1869, Poznań 1950;
• Dzieje pomnika Mickiewicza w Poznaniu: 1856-1939, Poznań 1956.

Prace edytorskie

• Marceli Motty, Przechadzki po mieście (Poznaniu), t. 1-2, Warszawa 1957 [2. wyd. Poznań 1999];
• Karol Liebelt, Listy, Warszawa 1978;
• Marceli Motty, Listy Wojtusia z Zawad, Warszawa 1983.

Milan Lesiak