Stanisław Koźmian
Redaktor, publicysta i polityk reprezentujący środowisko galicyjskich konserwatystów, a także kierownik artystyczny (1866–1868) i dyrektor krakowskiego teatru (1871–1885), krytyk i reżyser teatralny. Jako reżyser często nazywany twórcą „szkoły krakowskiej”.
Biogram w Słowniku biograficznym teatru polskiego
KOŹMIAN Stanisław (7 maja 1836 Piotrowice, w Lubelskiem – 3 lipca 1922 Kraków), dyr. teatru, reżyser. Był synem Andrzeja Edwarda K. i Teofili ze Skrzyńskich, wnukiem poety Kajetana K. Wczesną młodość spędził w posażnym majątku swojej matki, Dobrzechowie koło Strzyżowa. Tam pobierał nauki od franc. księdza Charlesa M. Bigault de Maisonneuve, wielbiciela klasycyzmu. Od dzieciństwa rósł w kulcie Z. Krasińskiego. Średnie wykształcenie uzupełnił w Krakowie, po czym wyjechał za granicę: najpierw na krótko do Bonn, a stamtąd w ślad za ojcem do Paryża (ok. 1855–58). W Paryżu dzielił czas między studia w Sorbonie, teatry i życie towarzyskie, przede wszystkim w salonach politycznych. Bywał w arystokratycznych domach pol. emigracji; m.in. u Czartoryskich w Hotel Lambert (gdzie zaprzyjaźnił się z W. Czartoryskim). Poznał wówczas bliżej W. Kalinkę, J. Kossaka, H. Rodakowskiego, J. Klaczkę, ks. Paulinę Metternich i słynnego wówczas aktora – J.B.P. Bressanta. Trwałą i bliską przyjaźń zawarł z S. Tarnowskim. W 1858 wrócił do kraju i zamieszkał w Dobrzechowie, następnie przeniósł się do Krakowa i wszedł do redakcji „Czasu” oraz prowadził biuro prasowe powstańczego Rządu Narodowego. Za artykuł wstępny w „Czasie” z 28 października 1863 został skazany na trzy miesiące aresztu (grudzień 1864 – luty 1865). Potem zastępował, również aresztowanego, L. Chrzanowskiego na stanowisku naczelnego red. tego dziennika. Gdy władze austr. zawiesiły „Czas”, redagował wraz z A. Szukiewiczem to pismo pod zmienionym tytułem „Chwila”. W 1866 został red. działu politycznego w „Przeglądzie Polskim”. W 1869 wybrano go posłem do Sejmu Krajowego, a stamtąd do Rady Państwa w Wiedniu. W 1869 wraz z J. Szujskim i S. Tarnowskim opublikował w „Przeglądzie Polskim” słynny anonimowy pamflet zw. „Teką Stańczyka”. Był odtąd jednym z przywódców konserwatywnego ugrupowania polit. „stańczyków” i propagatorem trójlojalizmu. Od lutego 1877 objął naczelną red. „Czasu”, równocześnie prowadził stałą kronikę polityczną w „Przeglądzie Polskim”, pisał korespondencje do dzienników, m.in. do „Gazety Warszawskiej”.
Po przeniesieniu się do Krakowa zaangażował się także w działalność teatr.: od stycznia 1866 do jesieni 1868 pełnił funkcję kierownika artyst. t. krak. (pod dyr. A. Skorupki). W tym czasie związał się trwale z wybitną aktorką Antoniną Hoffmann; nie wziął z nią jednak ślubu, stąd ich synowie, Stanisław i Henryk nosili wedle ówczesnego prawa nazwisko matki. Gdy w 1869 kończyła się umowa A. Miłaszewskiego o dyr. t. lwow., K. starał się wraz ze Skorupką o dyr. tej sceny. Zdecydowane poparcie kuratora fundacji ks. K. Jabłonowskiego dla Miłaszewskiego skłoniło ich do wycofania swej kandydatury. W jesieni 1871 ciężko chory Skorupka zwrócił się do K. z prośbą o przejęcie odeń t. krakowskiego. Odtąd (21 października 1871) K. sam prowadził t. krak., najpierw na podstawie umowy ze Skorupką, potem we własnym imieniu, do końca sez. 1884/85. W 1878–81, gdy po śmierci M. Manna objął naczelną red. „Czasu” (od lutego 1877), dyr. t. dzielił z J. Rychterem (od września 1878). W lecie wysyłał swój zespół na występy do Poznania, a także do Mysłowic, Tarnowa, Szczawnicy i Krynicy. Później wprowadził, jako pierwszy, sez. letnie w Krakowie w Ogrodzie Strzeleckim i w T. Letnim przy ul. Lubicz (1873, 1875–82), a gmach t. odstępował na występy gościnne – m.in. zespołu opery i operetki lwowskiej. W sez. 1881/82 projektował zbudowanie t. w Dolinie Szwajcarskiej w Warszawie na letnie występy zespołu krak.; pomysł ten nie był jednak zrealizowany.
Po ustąpieniu z dyr. t. krak. w ciągu następnych dwóch lat sporadycznie reżyserował, pisał recenzje teatr. w „Czasie” i korespondencje o t. krak., m.in. do „Echa Muzycznego, Teatralnego i Artystycznego”. Od 1887 coraz więcej czasu spędzał w Wiedniu. Przed otwarciem nowego t. w Krakowie należał do komitetu znawców opiniującego projekt organizacji t., po 1893 był członkiem komisji teatralnej. W 1895 opracował adaptację franc. przeróbki Lizystraty i jej inscenizację dla t. krakowskiego. W styczniu 1898 usunął się ostatecznie z komisji teatr. i odtąd już stale mieszkał w Wiedniu, skąd przysyłał korespondencję do „Czasu”. Mianowany członkiem Izby Panów, wygłosił w niej w 1917 przemówienie zapewniające Habsburgów o wierności narodu polskiego. Po I wojnie świat. powrócił do Krakowa i mieszkał tam do śmierci. Jego zainteresowania teatr. były wielostronne. Wcześnie dał się poznać jako wybitny krytyk, a potem także monografista (napisał pierwszy w Polsce metodyczny życiorys aktora, F. Bendy). Tłumaczył utwory dram. (m.in. Wesele Figara i Syna Giboyera). W salonie S. Tarnowskiego i u M. Czartoryskiej uczestniczył jako aktor w przedstawieniach amatorskich.
Najważniejsza była jednak jego praca w dyrekcji teatru krakowskiego. Na tym stanowisku bez mała dwudziestoletnia działalność Koźmiana miała charakter przełomowy.
W czasie, gdy t. warsz. tylko w dziedzinie gry aktorskiej stanął na poziomie eur., K. zadbał w Krakowie o wszechstronny rozwój tej sztuki. W ciągu niewielu lat wzniósł repertuar pol. na nieporównanie wyższy poziom. Za jego dyr. wystawiono w Krakowie osiemnaście utworów Szekspira, w tej liczbie dwanaście po raz pierwszy w Polsce w przekładzie z oryginału. (Poprzednio grywano w Polsce te utwory w przeróbkach.) Unowocześniony został repertuar zachodnioeuropejski. Premiery sztuk franc. odbywały się w t. krak. nieraz w pięć tygodni po paryskich. Całkowitemu przeobrażeniu uległ repertuar polski. Idąc za myślą H. Meciszewskiego K. wznawiał dawniejszy repertuar, w owych latach w Warszawie zarzucony, grał utwory J. Kochanowskiego, F. Zabłockiego, I. Krasickiego, W. Bogusławskiego, L.A. Dmuszewskiego. Stale wystawiał A. Fredrę, którego propagował jako klasyka pol. komedii. Po śmierci Fredry urządził cykl przedstawień, które zapoznały publiczność z komediami „pośmiertnymi”. Po raz pierwszy w Polsce wystawił Konfederatów barskich Mickiewicza, od 1872 granych w każdym sezonie. Usilnie, m.in. przy pomocy konkursów dram., popierał współczesny dramat pol. wystawiając utwory M. Bałuckiego i J. Blizińskiego, J. Narzymskiego, E. Lubowskiego, Z. Sarneckiego, K. Zalewskiego, J.A. Fredry, A. Asnyka. Po katastrofie powstania styczniowego wrogo usposobiony do idei powstań narodowych, interpretował Konfederatów barskich jako przestrogę przed niewczesnym porywem zbrojnym. Nie był jednak doktrynerem i nie zamykał swej sceny dla dramatów pol. o innej wymowie, m.in. dał dziewięć premier J. Słowackiego.
Ogromne zasługi położył jako twórca tzw. szkoły krakowskiej. Termin ten, najczęściej odnoszony do pewnego stylu gry, w rzeczywistości miał szersze znaczenie. Dotyczył koncepcji, w której przedstawienie teatr. traktowane jako całość przeciwstawiano zasadzie solowych popisów, panujących wtedy w Warszawie. Punktem wyjścia tej koncepcji było poprawne odczytanie zamysłu autora. Ustalenie, w jaki sposób należy go zrealizować, należało do reżysera, którym nader często bywał sam K. W ważniejszych wypadkach zwracano się o radę do wybitnych znawców (S. Tarnowski, J. Klaczko, W. Creizenach). Czasami korzystano także z wzorów paryskich i wiedeńskich. W ciągu prób (bywało ich przeciętnie sześć) reżyser zaznajamiał aktorów z ogólną wymową dzieła starając się ujednolicić ich grę, także co do stylu. W tej dziedzinie osobiste upodobania K. silnie zaważyły na rozwoju aktorstwa w jego teatrze. Stanowczą walkę wypowiedziano późnoromantycznej, krzykliwej ekspresji, której przeciwstawiona została „prawda życia”. Uproszczono środki wyrazu, wytępiono afektację. Gest, zaczerpnięty z podręcznika i już wytarty przez ciągłe powtarzanie, zastępowano swobodniejszym, czerpanym z obserwacji. Zamiast sytuacji obliczonych tylko na efekt obmyślano takie, które łatwiej pozwalały przeniknąć psychikę postaci. Duże znaczenie przypisywano charakterystyce środowiska i epoki. Stąd dopuszczalne bywały również szorstkie, a nawet brutalne środki wyrazu, nie wykraczające jednak poza granicę, którą wykreślał swoiście pojmowany kult piękna. Umiarkowany realizm zaznaczył się w dekoracjach. Zamiast kulis, powszechnie stosowanych jeszcze na innych scenach pol., w t. krak. pojawiły się „zamknięte” pokoje, z trzema ścianami i sufitem. W niektórych wypadkach K. wciągał do współpracy wybitnych malarzy (T. Ajdukiewicz, W. Eliasz-Radzikowski, J. Kossak, W. Kossak, J. Męcina-Krzesz, J. Matejko). Na ogół jednak scenografia miała w jego t. mniejsze znaczenie. Pierwszeństwo przyznawano grze aktorskiej, szczególną wagę przywiązywano do dobrej dykcji, gwarantującej czyste i piękne podanie tekstu. Duże znaczenie miały wychowawcze metody K., który starał się przezwyciężyć zasadę ścisłej specjalizacji aktorskiej (emploi), młodym aktorom pozwalał dublować wielkie role, a wybitnych aktorów przyzwyczajał do grania epizodów. Wdrażany do analizy psychologicznej i tonowania środków wyrazu, zespół K. najlepsze wyniki uzyskiwał w dramacie współczesnym i w komediach Fredry. W tragediach o rozległym tle społecznym zasady K. były trudniejsze do zastosowania. Rezygnacja z kulis i zmian otwartych wywoływała potrzebę licznych przerw. (Przeciwdziałano temu przestawiając kolejność scen.) W małym mieście, jakim wówczas był Kraków, t. musiał pełnić różnorodne funkcje. Jako dyr. K. wystawiał też wiele utworów ściśle rozrywkowych, nie wyłączając operetek, forsował jednak ambitny repertuar. W niektórych wypadkach, na przekór publiczności utrzymywał na scenie utwory, które nie miały powodzenia. Pewnym uzupełnieniem jego działalności na stanowisku dyr. i reżysera były jego artykuły, ogłaszane w różnych pismach, często anonimowo, komentujące repertuar i wykonanie, ale także oceniające postawę publiczności. Dzięki wyjątkowej wytrwałości K. jego zabiegi dały wkrótce wybitne rezultaty: za jego czasów wymagania publiczności krak. znacznie wzrosły. Reformy K., podjęte po raz pierwszy w Polsce z taką konsekwencją i na taką skalę, zaczęły promieniować na cały kraj. Liczne korespondencje prasowe zaznajamiały z nimi publiczność innych zaborów. Wiele osób przyjeżdżało do t. krak., szczególnie na premiery dramatów J. Słowackiego (w większości zabronionych wtedy w zaborze rosyjskim). Przybysze z innych zaborów oglądali również przedstawienia t. krak. w miejscowościach kuracyjnych, w Szczawnicy i w Krynicy. Najsilniej oddziaływała jednak „szkoła krakowska” przez swoich wychowanków występujących gościnnie w innych miastach albo angażujących się do innych teatrów. Do aktorów, którzy w różnych czasach (i w różnym stopniu) ulegali wpływom K., należeli m.in.: W. Barszczewska, F. Benda, J. Czaki, S. Dobrzański, A. i M. Ekerowie, F. Feldman, G. Fiszer, M. Frenkiel, Antonina Hoffmann, B. Leszczyński, A. Ludowa, B. Ładnowski, Helena Marcello, H. Modrzejewska, W. Rapacki-ojciec, A. Siemaszko, W. Sobiesław, L. Solski, P. Wojnowska, R. Żelazowski. Pisma teatr. K. zebrał i ogłosił drukiem J. Got (S. Koźmian: Teatr. Wybór pism. t. 1–2, Kraków 1959).
Bibliografia
Bar: Dzieje t. krak.; J. Got: Antonina Hoffmann, W-wa 1958; Got: Teatr Koźmiana; Koźmian: Teatr; PSB XV (Z. Jabłoński, J. Zdrada; tu bibl.); Sto lat Starego Teatru (J. Got); Afisz teatr. 1965 nr 11; Czas 1922 nr 148, 150, 154–8; Dz. pozn. 1922 nr 151; EMTA 1884 nr 42; 1885 nr 79, 107; Gaz, warsz. 1922 nr 180; Głos Narodu 1922 nr 148, 149; IKC 1922 nr 178, 198; Naprzód-1922 nr 148; Now. ilustr. 1922 nr 28; Pam. teatr. 1956 z. 1 (J. Got); Poradnik Teatrów i Chórów włościańskich 1922 nr 9–11; Prz. teatr, i kinematogr. 1922 nr 32, 33, 36, 37; Scena pol. 1922 nr 6, 7; Tyg. ilustr. 1900 nr 38 (il.); Tydzień pol. 1922 nr 33; Wędrowiec 1900 nr 47; Życie i Sztuka 1901 nr 34.
Ikonografia
J. VaIIent: Portret, olej, ok. 1875 – MHKraków; K. Pochwalski: Portret, olej, 1910 – T. im. Słowackiego, Kraków oraz: Portret, olej – MTWarszawa; NN: Portret (mal. na ścianie garderoby) – T. im. Słowackiego, Kraków; J. Hoffman: Portret, rys., 1919 – MHKraków; Fot. -Bibl. PAN, Kraków, MTWarszawa.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973
Zachowano konwencję bibliograficzną i skróty używane w źródłowej publikacji.
Uzupełnienia bibliograficzne
- Michalik Jan, Dzieje teatru w Krakowie w latach 1865-1893. Przedsiębiorstwa teatralne, Kraków 1997
- Michalik Jan, Dzieje teatru w Krakowie w latach 1865-1893. Instytucja artystyczna, Kraków 2004
Stanisław Koźmian jako krytyk teatralny
Publikował w dużej mierze anonimowo, zgodnie z ówczesnym prawem prasowym, obowiązującym galicyjskie dzienniki. Używał też pseudonimów i kryptonimów: Bazilio, Du Baril, Erazm, Wil, Wilhelm, Z loży pierwszego piętra, y, ,.
Ur. 7 maja 1836 w Piotrowicach (Lubelskie), zm. 3 lipca 1922 w Krakowie. Syn Andrzeja Edwarda, wnuk poety i krytyka literackiego Kajetana.
Redaktor, publicysta polityczny i teatralny oraz polityk reprezentujący środowisko galicyjskich konserwatystów, a także kierownik artystyczny (1866–1868) i dyrektor krakowskiego teatru (1871–1885), reżyser teatralny. Jako reżyser często bywa nazywany twórcą „szkoły krakowskiej”. W życiu prywatnym związany z czołową aktorką krakowskiego teatru Antoniną Hoffmann.
Koźmian ściśle współpracował z krakowskimi czasopismami konserwatywnymi. Najdłużej związany był z „Czasem”, od lat pięćdziesiątych. W kwietniu 1863 objął kierownictwo działu politycznego tej gazety i sprawował je z małymi przerwami do grudnia 1864. Od 1871 ponownie zasiadał w redakcji „Czasu”, a w latach 1871–77 był jego redaktorem naczelnym. Należał do grona założycieli „Przeglądu Polskiego” i w 1866 pełnił funkcję redaktora odpowiedzialnego za dział polityczny. Założył, promował i często wspierał autorskimi treściami „Afisz Teatralny”. Był jednym z animatorów nieformalnej grupy wsparcia dla polskiej kultury literackiej i teatralnej w Krakowie w czasie kształtowania polskiego oblicza tego miasta w ramach „Tymczasowego statusu gminnego dla Stołecznego Królewskiego miasta Krakowa” (luty 1866). Współpracował też z lwowską „Gazetą Polską” (1875–76) i w latach 1885–1886 z warszawskim „Echem Muzycznym, Teatralnym i Artystycznym”, dostarczając temu pismu treści do Kroniki krakowskiej.
Koźmian odbył studia w Krakowie, Bonn i Paryżu. Za granicą nawiązał liczne i trwałe kontakty towarzyskie z bywalcami emigracyjnych polskich salonów, m.in. z Walerianem Kalinką, Julianem Klaczką oraz Stanisławem Tarnowskim. Ten ostatni należał do grona jego najbliższych przyjaciół i współpracowników redakcyjnych. Koźmian podzielał z Tarnowskim poglądy polityczne, literackie, estetyczne, a także skłonność do określonego typu narracji publicystycznej i krytycznej oraz do określonej strategii perswazji.
Apogeum działalności krytycznoteatralnej Koźmiana to lata 1869–76, które zbiegły się z jego największą aktywnością w teatrze. Wyrósł wtedy na lidera kształtowania opinii teatralnej.
Jako publicysta i krytyk teatralny występował w „Czasie” (1867–83 i później okazjonalnie), „Przeglądzie Polskim” (1869–77), „Afiszu Teatralnym” (1871–77). W 1892 przeniósł się do Wiednia. Stąd pisywał felietony i korespondencje do „Czasu”, doradzał premierowi Kazimierzowi Badeniemu i wydawał pismo „Le petit Journal de Vienne”. W Wiedniu przygotował kilka ważniejszych rozpraw, wśród których zwraca uwagę Rzecz o roku 1863, praca w trzech tomach, dwukrotnie wznowiona w Krakowie w 1894. Do Krakowa powrócił w 1919. W 1904 roku wydał Rzeczy teatralne, zapowiadane w 1902 roku jako próba uporządkowania i zarchiwizowania najważniejszych „pism publicznych”, dotyczących polityki oraz „innych zdarzeń i zadań”. Nad tymi deklarowanymi motywacjami zaciążył jednak temperament polityka i publicysty oraz autocenzura. W skład edycji nie wszedł między innymi głośny esej Przy studni poświęcony Ostrożnie z ogniem Alfreda de Musseta, wydany też jako samodzielna publikacja w 1874, pod pseudonimem Erazm. W roku 1904 Koźmian uznał ten tekst, pośrednio wymierzony w system wychowania klasztornego, za zbyt drażliwy.
W sprawach estetyki był wyznawcą „ideorealizmu”, podobnie jak pozostali krakowscy konserwatywni publicyści i krytycy teatralni – Lucjan Siemieński, Ludwik Powidaj, Tarnowski. Ta opcja estetyczna zakładała eliminowanie ze sztuki, w szczególności z teatru, realizmu niekontrolowanego przez „uczucie estetyczne”. Realizm ten etykietowano w środowisku konserwatywnej prasy jako: „gruby”, „potoczny”. Degradowano go w wielu aspektach i na różnych poziomach, a w sprawozdaniach i recenzjach teatralnych przywoływano porównania nasuwające skojarzenia realistycznej literatury i sztuki z dysharmonią („kocia muzyka”), odrazą („przeraźliwość”), zepsuciem („zgnilizna”).
Zdaniem Koźmina teatr i cała sztuka miały być źródłem przyjemności, radości dla umysłu i zmysłów, a także narzędziem budzenia i uszlachetniania „estetycznego poczucia” ogółu. Był przeciwnikiem sztuki uwikłanej w bezpośrednią realizację jakichkolwiek ról pozaartystycznych i pozaestetycznych. Pewien wyjątek czynił dla patriotyzmu, w wysubtelnionej formie. Jego realizację widział w wystawianiu kanonu najznakomitszych dzieł dramatu narodowego, jak: komedie Fredry, Odprawa posłów greckich Kochanowskiego, Spazmy modne i Henryk VI na łowach Bogusławskiego, Fircyk w zalotach Zabłockiego czy Statysta Krasickiego.
Ogólne przekonanie o tym, by nie wiązać teatru z utylitaryzmem, podzielał z innymi przedstawicielami krakowskiej konserwatywnej krytyki. Widać w tym stanowisku wyraźny związek z francuską i z niemiecką filozofią idealistyczną, zapośredniczoną przez dzieła Karola Libelta. Widoczne są też wpływy Józefa Kremera czy Mariana Sokołowskiego – blisko związanego ze sceną Koźmiana jako jurora w dorocznych konkursach dramatycznych.
Koźmian zdecydowanie hołdował estetyce piękna z pogranicza klasycyzmu i romantyzmu. W jego pismach krytycznoteatralnych można odnaleźć odwołania do romantycznych jakości piękna (naturalność, indywidualność, naiwność, swoboda, poetyczność, plastyczność, wyobraźnia), stawianych na równi z jakościami klasycznymi (harmonia, umiar, równowaga, spokój, zgodność, jasność, racjonalność). Odnosił je zarówno do świata przedstawianego na scenie, jak i do sztuki aktorskiej. Za podstawowe antytezy tak rozumianego piękna uznawał brzydotę i nieobyczajność. Zagłówne cechy brzydoty uważał: chorobliwość fantazji („wyuzdaną wyobraźnię”), drastyczność, przeraźliwość, karykaturalność, jaskrawość, trywialność, a także brak prostoty, prawdopodobieństwa, konsekwencji, przejrzystości oraz niejasność i zagadkowość. Nie cenił dramaturgii tendencyjnej, „chorobliwej” (casus Beatrix Cenci), „niestosownej” (Aleksandra Dumasa – syna), Henri Meilhaca, Ludovica Halévy'ego, Edmonda Gandineta, Octave'a Feuilleta, Eugène'a Labiche'a), pesymistyczno-materialistycznej. Jednocześnie włączał tę dramaturgię do repertuaru swojego teatru, zgodnie z ambicją uprawiania teatru aktualnego i europejskiego. Niekiedy wystawiał ją – jak w przypadku współczesnego dramatu francuskiego – z powodu jej modelowej sceniczności.
Spuścizna krytycznoteatralna Koźmiana jest różnorodna i obejmuje eseistykę, portrety aktorskie (sylwetki), recenzje, sprawozdania, artykuły polemiczne. Na szczególną uwagę zasługują portrety aktorskie. Niektóre z nich zostały wydane jako broszury (Ekerowa, Feliks Benda, artysta dramatyczny i reżyser sceny krakowskiej. Życiorys).W portretach aktorskich Koźmian odnosił się do psychofizycznych podstaw aktorstwa przedstawianych aktorek i aktorów, ich zawodowej etyki oraz artystycznych i estetycznych wyróżników ich sztuki. Pozostawił rodzaj portretów psychologicznych, niejako wzorowanych na portretach literackich autorstwa Tarnowskiego. Dowartościowują one aktorską wyobraźnię i inteligencję. Jak większość współczesnych krytyków, Koźmian walczył z aktorską powierzchownością i stereotypowością interpretacji postaci dramatycznych oraz zużytymi konwencjami, prowincjonalizmem, manieryzmem. Zdecydowanie występował też przeciw realizmowi, upominając się o estetyczną stylizację przedstawianych postaci i sytuacji, wzbogaconą elementami malowniczości.
Na osobną uwagę zasługują pisma Koźmiana ze względu na kształtowanie relacji z publicznością. Koźmian był promotorem edukacji teatralnej jako warunku stworzenia dobrej widowni, obdarzonej własnym smakiem i zdolnością samodzielnego osądu. Jednak w 1883 i w latach późniejszych efekt procesu budowania relacji z widownią ocenił w kategoriach osobistej i zawodowej klęski. Większość pism teatralnych Koźmiana miała charakter doraźny, pragmatyczny, niekiedy polemiczny. Stanowiły typ krytyki programowej i audytoryjnej – wyraźnie adresowanej do konserwatywno-artystycznej publiczności. Była ona pomyślana jako forma prasowego wsparcia dla publicznego teatru polskiego w Krakowie, który nie dość jeszcze okrzepł w latach 70. i jako instytucja, i jako sztuka. Z promocją i reklamą w sposób szczególny związane były publikacje Koźmiana zamieszczane w „Afiszu Teatralnym”, przeważnie anonimowo. Bodaj jako pierwszy zwrócił uwagę na potrzebę budowania pozytywnego wizerunku przez sam teatr.
Wypowiedzi Koźmiana dotyczące krytyki i publicystyki teatralnej oscylowały wokół słów i fraz, które zdradzają widzenie tej działalności jako narzędzia „sympatycznej” opieki i kontroli nad teatrem. Często publikował opinie o działalności publicystyczno-teatralnej jako „propagandzie dobrego smaku”. „Dobrą wolę”, dobry smak (wrażliwość i zdolność osądu) oraz takt (miarę) uważał za najważniejsze dyspozycje dobrego dziennikarstwa teatralnego.
Koźmian był liderem krakowskiej krytyki konserwatywnej, w wielu punktach zbliżonej do założeń i ideałów estetycznych „ideorealistów” warszawskich. Ze względu na ważność i wielość pełnionych ról w polityce, teatrze i prasie, a także wybitny talent polemiczny, bywał przedmiotem licznych ataków miejscowych liberalnych dzienników i pism satyrycznych, zwłaszcza „Diabła”.
Bibliografia przedmiotowa
a) słowniki, bibliografie, repertuary
- Bibliografia Literatury Polskiej Nowy Korbut, t. 14. Warszawa 1973.
- Polski Słownik Biograficzny, t. XV, Wrocław 1970, s. 61–66 (Z. Jabłoński, J. Zdrada)
- Słownik Pseudonimów Pisarzy Polskich XV w.-1970 r., t. 4, Wrocław 1996 (wykaz kryptonimów)
- Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765–1965. Warszawa 1973, s. 328–330.
- Österreichisches Biographisches Lexikon. Online edition. Wien 2003–2014 (Marian Tyrowicz)
- Got Jerzy, Teatr krakowski pod dyrekcją A. Skorupki i S. Koźmiana 1865–1885. Repertuar. Wrocław 1962.
b) opracowania, wspomnienia, recenzje, nekrologi
- [Chłędowski Kazimierz], Kalasanty Kruk [pseud.], Album fotograficzne. Kraków 1870–71, s. 161–165.
- Estreicher Karol, Teatra w Polsce (T.2). Kraków 1876, s. 645–695.
- Bar Adam, Teatr krakowski pod dyrekcją Koźmiana. Lwów 1939.
- Michalik Jan, Ani kościół, ani wszechnica, ani nawet apteka, „Rocznik Komisji Historycznoteatralnej”. Wrocław 1990.
- Michalik Jan, Aktorska „szkoła krakowska” – „szkoła warszawska”. Nowe perspektywy. „Pamiętnik Teatralny” 1999, z. 3–4.
- Michalik Jan, Dzieje teatru w Krakowie w latach 1865–1893. Przedsiębiorstwa teatralne. Kraków 1996.
- Michalik Jan, Dzieje teatru w Krakowie w latach 1865–1893: instytucja artystyczna. Kraków, 2004.
- Tytkowska Anna, W kręgu piękna, prawdy i polityki. Krakowska krytyka teatralna w latach 1865–1885. Katowice 2000.
Bibliografia podmiotowa
Układ chronologiczny, oznaczono teksty anonimowe i opublikowane pod kryptonimami i pseudonimami, reszta publikowana była pod nazwiskiem. Anonimowe teksty, opublikowane przez „Czas”, „Przegląd Polski”, „Afisz Teatralny” Jerzy Got przypisał Koźmianowi na podstawie cech osobniczych jego stylu, a także charakterystycznych poglądów i przekonań estetycznych czy analogicznych fragmentów zamieszczonych w pismach podpisanych przez Koźmiana lub/i włączonych przez niego do edycji późniejszych pism autorskich. Dodatkowo przy identyfikacji zostały wykorzystane: Teatra w Polsce (T. 2) K. Estreichera, Słownik pseudonimów A. Bara, Spis przedmiotów zawartych w stu tomach Przeglądu Polskiego 1866–1891 M. Stankiewicza.
Publikacje zwarte
[jako Erazm], Przy studni. [esej poświęcony Nie igra się z miłością A. Musseta] Kraków1874; [anonimowo], Ekerowa. Kraków 1874; Feliks Benda artysta dramatyczny i reżyser sceny krakowskiej. Życiorys. Kraków 1875; Aleksander Fredro. Wspomnienie pośmiertne. Kraków 1876; Listy o Galicji do „Gazety Polskiej”[we Lwowie] 1875–1876. Kraków 1877 [Przedruk 14 artykułów. W każdym obszerne relacje o sprawach teatru, premierach i grze aktorskiej.]; [anonimowo], Rychter Józef, urodzony w Kraśniku w Lubelskiem dnia 9 sierpnia 1820 r. umarł w Warszawie dnia 26 czerwca 1885 roku. Kraków 1885; [anonimowo].„Wesele Figara” na przedstawieniu „Lysistraty” w Krakowie, czyli chłosta Nicponiów, Furfantów, Warchołów, Zmienników, Potwarców oraz wszelkiego rodzaju Obłudników, czyli o napaści w biały dzień na publicznej drodze. Kraków 1893; Przybylski Zygmunt, Z rozwoju polskiego teatru. Antonina Hoffmann. Kraków 1898 [Autorem rozdziałów 5–8 jest Koźmian]; Rzeczy teatralne. Kraków 1904; , Podróże i polityka. Kraków 1905; Teatr, Wybór pism. T. 1–2. Wyb. i oprac. J. Got. Kraków 1959.
Publikacje rozproszone
Ogólne wypowiedzi o teatrze, sylwetki i notatki artystyczne oraz opracowania historycznoteatralne
[anonimowo], [Teatr krakowski w jesieni 1869], „Przegląd Polski” 1869, zeszyt z października; [jako ], [Krytyka teatralna w Krakowie – przegląd przedstawień]. „Przegląd Polski”1870, zeszyt z grudnia; Przemówienie do aktorów. „Czas” 1971, nr 238; [anonimowo], [Życie umysłowe i teatr w Krakowie – „Fircyk w zalotach”], „Przegląd Polski” 1871, zeszyt ze stycznia; [anonimowo], Baal i Moloch w teatrze – „Maria Joanna” – „Otello”. „Przegląd Polski” 1871, zeszyt z lutego; Rola narodowa i społeczna teatru. (Frag.) Dzień w Pradze (16 lipca 1871). „Przegląd Polski”, zeszyt z października 1871; Teatr. „Przegląd Polski” 1871, zeszyt ze stycznia; [anonimowo], [Zmiana dyrekcji przegląd przedstawień]. „Przegląd Polski” 1871, zeszyt z grudnia; [anonimowo], [W jesieni]. „Przegląd Polski” 1872, zeszyt z maja; [anonimowo], Kurier Teatralny.(Teatr krakowski w Poznaniu). „Kurier Poznański” 1872, 28, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 137, 139, 141, 143, 144, 147, 148, 151, 154, 156, 157, 159, 162, 164; [anonimowo], [Zasady pracy w teatrze]. „Afisz Teatralny” 1872/73, nr 70, [jako ], Z Krynicy. [Korespondencje teatralne.]. „Czas” 1872, nr 178, 185, 190, 197; [Stadtheater i Burgtheater],.[w:] Dzienniku z wystawy wiedeńskiej (spisanym dla St. Tarnowskiego). „Przegląd Polski” 1873, zeszyt z grudnia; Program teatru krakowskiego. „Afisz Teatralny” 1873/74 nr 2; [anonimowo], Moraliści teatralni. „Afisz Teatralny” 1873/74, nr 130; [anonimowo], Reklama i krytyka teatralna. „Afisz Teatralny” 1873/74, nr 1; [anonimowo], Reklama. „Afisz Teatralny” 1874/75, nr 15; Feliks Benda. „Afisz Teatralny” 1874/75, nr 124–146; [anonimowo], Ekerowa. „Afisz Teatralny” 1874, nr 157; Aleksander Fredro. „Przegląd Polski” 1876, zeszyt z sierpnia; [jako ], [Teatr krakowski w jesieni 1875 r.]. „Gazeta Polska” 1875, nr 279, Odpowiedź na „Kilka słów o teatrze” p. Wł. L. Anczyca. „Czas” 1878, nr 28, [anonimowo], Pierwsze występy Heleny Modrzejewskiej po przyjeździe z Ameryki. „Czas” 1879, nr 240 [rec. Naszych najserdeczniejszych V. Sardou], nr 224 [rec. Marii Stuart F. Schillera], nr 248 [rec. Dalilii O. Feuilleta], nr 252 [rec. Ślubów panieńskich A. Fredry], nr 253 [rec. Barbary Radziwiłłówny A. Felińskiego), nr 255; Nasza publiczność, „Echo Muzyczne i Teatralne” 1883, nr 1; Józef Rychter, „Czas”1885, nr 145; Aleksander Dumas, „Czas” 1895, nr 277; [jako Wilhelm], Kronika krakowska, „Echo Muzyczne i Teatralne” 1885, nr 107, 108, 110, 114 oraz 1886, nr 121, 122, 129, 133, 134; Nowy gmach i nowy teatr w Krakowie. „Przegląd Polski” 1893, t.110, z.330, Teatr ludowy. „Gazeta Lwowska” 1900, nr 271; O muzeum teatralne w Krakowie. „Czas” 1918, nr 157.
Recenzje teatralne
[jako y], Listy o teatrze krakowskim. List III. [rec. Wiele hałasu o nic W. Szekspira]. „Czas” 1867, nr 43, 44; [anonimowo], Lady Tartufe i Lilla Weneda. [rec. Lady Tartufe Girardnina i Lilli Wenedy. Słowackiego] „Przegląd Polski” 1869, zeszyt z grudnia; . [anonimowo], Dwie komedie Szekspira na scenie krakowskiej. [rec. W. Szekspira Wesołych kumoszek z Windsoru i Poskromienia złośnicy] „Przegląd Polski” 1872, zeszyt z grudnia. Po raz drugi recenzja ukazała się w „Echu Muzycznym i Teatralnym” 1898, nr 43,44, 46, 47, 50, 51, 52; [anonimowo], [Matka występna – Flammina. Rec. szt. P. Beaumarchais i M. Ucharda]. „Przegląd Polski” 1872, zeszyt z listopada; [anonimowo], „Rabagas” (komedia w 5 aktach) p. V. Sardou na scenie krakowskiej. „Przegląd Polski” 1873, zeszyt z maja. [tamże rec. Cola Rienzi p. Asnyka]; [anonimowo], [Obce żywioły rec. szt. J. A. Fredry]. „Przegląd Polski” 1873, zeszyt z czerwca; [jako Wilhelm], Chłopi arystokraci [rec. szt. W.L. Anczyca]. „Afisz Teatralny” 1874/75, nr 51; [jako Wilhelm], Ten drugi [rec. szt. G. Sand]. „Afisz Teatralny” 1874/75, nr 93; [anonimowo], Stryj Sam [rec. szt. V. Sardou]. „Przegląd Polski” 1875, zeszyt z czerwca; [jako ], Listy po Galicji [rec. Begum Somru, aut. F. Halma]. „Gazeta Polska” 1875, nr 40; [jako ], [rec. szt. Córki Rolanda szt. H. Borniera]. „Gazeta Polska” 1876, nr 63; [jako Wil.], Odette [rec. szt. V. Sardou]. „Czas” 1882, nr 243; [jako Wilhelm], Jan Aleksander Fredro „O młodości” [rec.]. „Czas” 1883, nr 98.
Oprac. Anna Tytkowska
