Osoby

17 maja 1924 Kowel na Ukrainie – 31 grudnia 2002 Warszawa

Reżyser, aktor, dyrektor i kierownik artystyczny teatru.

W latach 1944–45 był słuchaczem Studia Teatralnego przy Teatrze Narodowym w Rzeszowie (od początku 1945 pn. Teatr Ziemi Rzeszowskiej) i w tym teatrze w sezonie 1944/45 debiutował jako: Jasiek (Wesele Wyspiańskiego), ponadto grał Ojca (Jego wielka miłość Szczegłowa) oraz Papkina (Zemsta Fredry). Od 7 lipca 1945 rozpoczął naukę w Studium Dramatycznym Iwo Galla w Krakowie, należał też do zespołu Teatru Miejskiego w Jeleniej Górze (od 18 października 1945 pn. Wojewódzki Teatr Dolnośląski). Powtórzył tam rolę Papkina, a także zagrał m.in.: Młokosa (Cyrulik sewilski Beaumarchais), Kacpra (Nikt mnie nie zna Fredry), Dulskiego (Moralność pani Dulskiej Zapolskiej), Zawilca (Sułkowski Żeromskiego), Malarza (Ostrożnie, świeżo malowane Fauchois).

W 1946 przeniósł się do Łodzi, gdzie krótko był słuchaczem PWST, w tymże roku zdał eksternistyczny egzamin aktorski. W latach 1946–49 był aktorem Teatru Wojska Polskiego i wystąpił m.in. jako: Jakub (Powrót posła Niemcewicza), Kwicołap (Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale Bogusławskiego i Stefaniego), Sereno (Celestyna Rojasa), Tristan (Pies ogrodnika Lopego de Vega), Andrzej Kleszcz (Na dnie Gorkiego). W latach 1946–48 występował także na jego drugiej scenie, w Teatrze Powszechnym TUR, np. jako: Porucznik (Stary dworek Ważyka), Franio (Szczęście Frania Perzyńskiego), tytułowy Mistrz Piotr Pathelin.

Był jednym z założycieli łódzkiej Grupy Młodych Aktorów, która w 1949 powołała do istnienia Teatr Nowy. Od 1 października 1949 do 31 grudnia 1961 był jego dyrektorem i kierownikiem artystycznym. Tam wyreżyserował m.in.: Burzę Ostrowskiego (zagrał Tichona Iwanowicza Kabanowa), Niezapomniany rok 1919 Wiszniewskiego (rola Lenina), Henryka VI na łowach Bogusławskiego, Opowieść o Turcji Hikmeta, Spazmy modne Bogusławskiego, Łaźnię Majakowskiego, Maturzystów Skowrońskiego, Noc listopadową Wyspiańskiego, Święto Winkelrida Andrzejewskiego i Zagórskiego, Miarka za miarkę Shakespeare'a, Ciemności kryją ziemię Andrzejewskiego, Wizytę starszej pani Durrenmatta, Żywot Józefa Reja, Barbarę Radziwiłłównę Felińskiego, Akropolis Wyspiańskiego, Kruka Gozziego, Historyję o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka. Ponadto zagrał m.in.: Jarka (Brygada szlifierza Karhana Kani), Artema (Makar Dubrawa Korniejczuka), Wincentego, Ryżego i Amanta (Kram z piosenkami Schillera).

W sezonie 1957/58 reżyserował Halkę Moniuszki w Operze Łódzkiej. Przełożył i opracował Poemat pedagogiczny Makarenki, który grano w wielu teatrach. W latach 1950–52 był rektorem PWSA w Łodzi, a potem do 1956 wykładowcą.

Od 1 stycznia 1962 do sezonu 1967/68 sprawował funkcję dyrektora i kierownika artystycznego Teatru Narodowego w Warszawie, gdzie zrealizował m.in.: ponownie Historyję o Chwalebnym Zmartychwstaniu Pańskim, Barbarę Radziwiłłównę i Żywot Józefa, a także Słowo o Jakubie Szeli Jasieńskiego, Przygodę z Vaterlandem Kruczkowskiego, Elektrę Eurypidesa, Żaby Arystofanesa, Niezwykłą przygodę Pana Kleksa Brzechwy, Kordiana Słowackiego, i słynne Dziady Mickiewicza (prem. 25 listopada 1967) zdjęte przez cenzurę po 14 spektaklach, 30 stycznia 1968, które zapoczątkowały lawinę demonstracji studenckich i tzw. wydarzenia marcowe.

Usunięty z Teatru Narodowego i PZPR (do której wstąpił w 1951), w następnych latach głównie kontynuował współpracę ze scenami zagranicznymi, np. Teatrem Narodowym w Nowym Sadzie w Jugosławii, gdzie wcześniej zrealizował Juliusza Cezara Shakespeare'a (sez. 1963/64), a następnie Rewizora (1971/72 i 1972/73), Wizytę starszej pani (1972/73), Mieszczanina szlachcicem Molière'a (1973/74); z praskim Teatrem im. Neumanna, w którym wystawił Żywot Józefa [Život Josefa] (wspólnie z Václavem Lohniským, sez. 1965/66) i Ciemności kryją ziemię [Legenda o velkém inkvizitorovi] (sez. 1966/67).

Parokrotnie reżyserował w Teatrze Miejskim w niemieckim Essen, np.: Rewizora (sez. 1966/67), Ciemności kryją ziemię (sez. 1966/67), Czajkę Czechowa (1969/70), Historyję (1971/72), czy Operetkę Gombrowicza (sez. 1976/77). W Teatrze Narodowym w Oslo wystawił Edwarda II Marlowe'a (sez. 1969/70), a w Schauspielhaus w Düsseldorfie Namiestnika Hochhutha (sez. 1970/71) oraz Proces przeciwko dziewięciu z Cattonville Berrigana (sez. 1970/71). W wiedeńskim Burgtheater wyreżyserował: Grę w zabijanego Ionesco (sez. 1970/71) i Radosnego męczennika Biedermanna (1972/73), a w Piccolo Teatro w Mediolanie La Passione (1971/72).

Od 1964 reżyserował w warszawskim Teatrze Ateneum (od 1 stycznia 1969 jako etatowy reżyser) m.in.: Obronę Sokratesa Platona, Dialogus de Passione (zdjęty po próbach generalnych przez cenzurę) i Wujaszka Wanię Czechowa. W Teatrze Wielkim w Łodzi w sez. 1971/72 wystawił Henryka VI na łowach Kurpińskiego, w sez. 1972/73 Zaczarowany flet Mozarta, a w sez. 1977/78 Wolnego strzelca Webera. W sez. 1973/74 był reżyserem Teatru Dramatycznego w Warszawie i tam wystawił Elektrę Giraudoux oraz Sułkowskiego Żeromskiego. W Warszawskiej Operze Kameralnej w sez. 1974/75 zrealizował Grę o Herodzie, w sez. 1980/81 Grę o męce i zmartwychwstaniu, w sez. 1982/83 Ordo ad representandum Herodem, w sez. 1983/84 Halkę, a w sez. 1999/2000 Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale. W Teatrze Wielkim w Warszawie w sez. 1974/75 wystawił Diabły z Loudun Pendereckiego, w sez. 1978/79 Awanturę w Recco Małeckiego.

Od 1 kwietnia 1974 był reżyserem-konsultantem w Teatrze Nowym w Łodzi, a od 15 stycznia 1975 do 31 grudnia 1979 jego dyrektorem i kierownikiem artystycznym. Tam wystawił m.in.: Operetkę, Dialogus de Passione, Obronę Sokratesa, Garbusa i Vatzlava Mrożka, Patnę wg Lorda Jima Conrada, Cień Młynarskiego, Zwłokę Dürrenmatta, w sez. 1979/80 w warszawskim Teatrze Popularnym Zdążyć przed Panem Bogiem Krall. Od 1 stycznia 1980 był konsultantem programowym i w następnym sezonie doradcą dyrektora Teatru Nowego w Łodzi, a od sez. 1981/82 do końca 1994/95 dyrektorem i kierownikiem artystycznym Teatru Polskiego w Warszawie, gdzie zrealizował m.in. utwory Mrożka: Ambasadora, Vatzlava, Kontrakt, Portret, Tango, Szczęśliwe wydarzenie, Fredry: Zemstę, Pana Jowialskiego, Damy i huzary, ponadto: Wyzwolenie i Wesele Wyspiańskiego, Romulusa Wielkiego Durrenmatta, Lorda Clavertona Eliota, Żywot Józefa, Zaczarowaną królewnę Oppmana, Drzewo Myśliwskiego, Ubu Królem Jarry'ego.

Potem w Teatrze Narodowym w sez. 1998/99 wystawił Dialogus de Passione, w sez. 2000/01 Requiem dla gospodyni Myśliwskiego. W sezonie 2001/02 wrócił do łódzkiego Teatru Nowego i tam wystawił: Sen pluskwy Słobodzianka. We wrześniu 2002 objął stanowisko dyrektora artystycznego tego teatru i rozpoczął próby do Hamleta Shakespeare'a, które przerwała jego śmierć.

W latach 80-tych należał do Narodowej Rady Kultury. Od 1 kwietnia 1988 do 30 października 1989 był prezesem ZASP-u, posłem na Sejm II kadencji (w latach 1993–97) z ramienia PSL, a od 1 stycznia 1993 do 1 stycznia 1996 ministrem kultury i sztuki w rządzie SLD-PSL.

Był doktorem honoris causa Uniwersytetu Łódzkiego, laureatem wielu prestiżowych nagród, m.in. Nagrody Francuskiej Krytyki Teatralnej w Teatrze Narodów (1964), Nagrody im. Jurzykowskiego (1973), czy Nagrody Herdera (Wiedeń, 1979).

Zagrał Andrzeja Stempkowicza w filmie Jasne łany, w Teatrze TV zrealizował m.in. spektakle: Niemcy, Kontrakt, Vatzlav i Portret.

Był jednym z najwybitniejszych twórców polskiego teatru II poł. XX wieku, do historii teatru przeszły jego inscenizacje literatury i dramatu staropolskiego, a także polskiej klasyki (utworów Mickiewicza, Słowackiego, Fredry, Wyspiańskiego, Żeromskiego). Do największych jego zasług należały próby stworzenia Teatru Narodowego jako instytucji o szczególnym znaczeniu, na wzór Burgtheater i Comédie-Française, a także zorganizowanie obchodów 200-lecia Teatru Narodowego i zainicjowanie prac historycznych. Propagował polską dramaturgię współczesną (m.in. Gombrowicza, Mrożka).

Od 14 stycznia 2008 Teatr Nowy w Łodzi nosi jego imię.

Źródło: „Almanach Sceny Polskiej” 2002/03 tom XLIV, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2008.

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

O Dziadach w reż. Kazimierza Dejmka

Z Patrykiem Kenckim rozmawia Dariusz Kosiński.