Autorzy

DMUSZEWSKI, Dmoszewski, Ludwik Adam (24 grudnia 1777 Sokółka k. Białegostoku – 9 grudnia 1847 Warszawa),

aktor, śpiewak, reżyser, dyrektor teatru.

Był synem Jana Dmuszewskiego herbu Ogończyk, rotmistrza kawalerii narodowej, i Ma­gdaleny z Sobolewskich, mężem najpierw Zofii Dmuszewskiej, potem Konstancji Dmuszewskiej. Uczył się w szkole bazylianów w Żyrowicach, następnie w szkole wojewódzkiej w Warszawie. W 1794, w czasie powstania kościusz­kowskiego, pracował jako pisarz w kancelarii Rady Najwyższej Narodowej. W 1794–99 gospodarował z ojcem w wydzierżawionym majątku (dom Dmuszewskich w Warszawie został zniszczony podczas powstania).

Pod koniec 1799 przyjechał do Warszawy (miał zamiar przedostać się do Legionów Jana Henryka Dąbrow­skiego); za namową Wojciecha Bogusławskiego postanowił zostać aktorem i wstąpił do zespołu Teatru Narodowego.

Debiutował 15 czerwca 1800 w komedii Dwóch w jednym (grał prawdopodobnie rolę Karola). W Teatrze Narodowym działał odtąd do końca życia. W okresach letnich 1800–11 wyjeżdżał z zespołem warszawskim prawie co rok na występy gościnne do Poznania, Kalisza, Łowicza, a także do Białegostoku (1808), Krakowa (1809) oraz Gdańska (1811). W czasie wyjazdów do Kalisza i Po­znania pomagał Bogusławskiemu w kierowaniu zespo­łem. W 1803 i w maju 1804 występował sam gościnnie w Grodnie. 28 czerwca 1805 ożenił się ze śpiewaczką Zofią Petrasch. W 1811 przebywał za granicą, m.in. w Paryżu, Wiedniu, Dreźnie, Berlinie (studiował grę aktorską tamtejszych teatrów). W lipcu 1812 wraz z Bonawenturą Kudliczem występował gościnnie w teatrze wileńskim. 25 listopada 1812 powtórnie ożenił się – z aktorką Konstancją Pięknowską. W 1814–21 należał do udziałowców Teatru Narodowe­go (w okresie dyrekcji Ludwika Osińskiego); w 1815–25 był etato­wym reżyserem (obok Bonawentury Kudlicza). W 1824 obchodził jubileusz dwudziestopięciolecia pracy scenicznej. W tym też roku występował gościnnie z zespołem teatru warszawskiego w Płocku.

Od 15 lipca 1825 do 30 czerwca 1827 był jednym z trzech kierowników (obok Bonawentury Kudlicza i Karola Kurpińskiego) stojących na czele zespołu Teatru Narodowego, ukonstytuowanego jako Zrzeszenie Polskich Artystów. W 1826 Aleksander Rożniecki wcielił ten komitet do większego, dziesięcioosobowego, z Wojciechem Bogusławskim jako prze­wodniczącym; wywołało to poważny rozdźwięk po­między Dmuszewskim a Bogusławskim. Od 1827 do końca życia (wyjąwszy okres powstania listopadowego, kiedy stał na czele reaktywowanego Zrzeszenia Polskich Artys­tów) pełnił funkcję drugiego dyrektora Teatru Narodowego (obok Ludwika Osińskiego, a od 1836 obok Ignacego Kossa); zajmował się sprawami organizacyjnymi i administracyjnymi.

Z wy­stępami na scenie pożegnał się już w 1826 (15 czerwca grał rolę Mirzy Azkowa – Karol XII pod Benderem). Jeszcze raz – ostatni – wystąpił 5 grudnia 1830 w pierw­szym przedstawieniu danym przez Teatr Narodowy w wyzwolonej Warszawie podczas powstania listopa­dowego (grano wówczas Krakowiaków i Górali). W 1836–38 prowadził w Szkole Dramatycznej wykłady z „krytyki, historii literatury dramatycznej i teatru powszechnego. Był członkiem wielu lóż masońskich (doszedł do najwyższego, VII stopnia wtajemniczenia). Należał do najpopularniejszych ludzi w ówczesnej Warszawie.

„Pierwszy raz w czerwcu [1800] wystąpiwszy na scenę – pisał o D. Wojciech Bogusławski – pozyskał zaraz powszechne publiczności oklaski (Dzieje Teatru Naro­dowego s. 153). Miał znakomite warunki na komedio­wego amanta – zgrabną, fircykowatą postać i pociągłą, nerwową twarz o regularnych rysach, dużym nosie i wielkich, ciemnych oczach (por. portret Dmuszewskiego pędzla Wojniakowskiego). Łączył wyrazistość póz i gestu z dużą sprawnością fizyczną (brawurowo rozgrywał sceny arlekinad i pojedynków). Był ambitny, niezmier­nie pracowity i czynny, obdarzony przy tym świetną pamięcią.

W ciągu dwudziestu sześciu lat swej kariery scenicznej grał około ośmiuset ról (ustalono dwieście czter­dzieści dwie). Występował we wszystkich istniejących wówczas rodzajach sztuk (od 1802 także w operach i wodewilach); śpiewał partie tenorowe; posiadał dość ładny i czysty, choć niezbyt wielki głos. Wszechstron­ność była jego ambicją, a nie tylko podporządkowaniem się potrzebom ówczesnego repertuaru. Ambicji tej czyniło zawsze zadość powodzenie – chwalono go (wprawdzie wstrzemięźliwie) nawet w tragediach. Istotne sukcesy odniósł jednak prawie wyłącznie w repertuarze komediowym.

Celował w rolach fircyków, trzpiotów, uwodzicieli, elegantów, napoleońskich młodych ofice­rów, jak np. Fincufancki (Aktorowie na Elizejskich Polach), Modnicki (Szkoła obmowy), Lelio-syn (Łgarz), Miłośnicki (Trzpiot), Fizyk z Warszawy (Ga­weł na księżycu), Porucznik Zbrojnicki (Okopy na Pradze), Złotopolski (Rotmistrz Górecki, czyli Oswobo­dzenie), Tadeusz Chwalibóg (Tadeusz Chwalibóg). W tym typie ról został uznany za znakomitość. Przez długi czas wspominano jego kreacje jako nieprześcignione. Z ról w dramach tylko Walenfeld (Gracz, czyli Dziecię stawione na kartę), a z partii operowych tylko Tarnino (Zaczarowany flet, premiera pol. 1802), uzys­kały podobne znaczenie. Grał ponadto wiele ról cha­rakterystycznych (zwłaszcza po 1819), m.in. w warszawskich premierach komedii Aleksandra Fredry: Radosława (Pan Geldhab), Zdzisława (Pierwsza lepsza), Wacława (Mąż i żo­na), Radosta (Cudzoziemczyzna), Rotmistrza (Damy i huzary). Warto też odnotować, że był jednym z pierw­szych aktorów polskich grających Laertesa, a potem Ducha w Hamlecie.

W stylu gry stosował się do klasycystycznych reguł rzemiosła aktorskiego – zapewne nie niewolniczo (zwłaszcza w dramach), ale i bez większych odstępstw (anegdota przekazuje, że wrócił z Paryża zdegustowany grą Talmy i Mlle Mars). Duży wpływ na styl jego gry wywarła krytyka Iksów. Nad opinię „znawców przed­kładał jednak zawszę opinię publiczności. Na jej reakcje był najbardziej czuły. „Potrafił pochlebiać publiczności, przemówić do niej w odpowiednim momencie. Podob­nie, zręcznie improwizując, wplatał aluzje polityczne do tekstu roli (S. Durski: L.A. Dmuszewski s. 33).

Większość swoich głośnych ról napisał sam dla siebie. Od chwili debiutu (który był równocześnie debiutem dramatopisarskim) Dmuszewski dostarczył Teatrowi Narodowemu sto czterdzieści cztery sztuki (w tym trzydzieści oryginal­nych). Należy z nich wymienić następujące: Aktorowie na Elizejskich Polach, Siedem razy jeden, Okopy na Pradze, Szkoda wąsów, Słomiany człowiek, Figlacki, udany ojciec i Jan Grudczyński, starosta rawski. Naj­wartościowsze z nich należą do gatunku „śpiewogry – stworzonego i rozwiniętego w czasach stanisławowskich, dostosowanego przez Dmuszewskiego do nowych okoliczności społecznych i politycznych. Ogłosił wyd. zbiorowe (obejmujące tylko trzydzieści trzy utwory) Dzieł dramatycznych: t. 1–4 Wrocław 1821, t. 5–10 Warszawa 1822–23.

Od wczesnego okresu miał duży wpływ na działalność Teatru Narodowego. Jako dyrektor był sprężystym organi­zatorem, często skutecznie zapobiegał szkodliwym za­rządzeniom rosyjskich prezesów (Aleksandra Rożnieckiego, Józefa Rautenstraucha, Ignacego Abramowicza). Był jednym z głównych inicjatorów budowy T. Wielkiego. W miarę możliwości starał się realizować w Teatrze Narodowym oświeceniową tradycję „służby narodowej.

Był jednym z pierwszych kronikarzy polskiej sceny. W 1808 wraz z Alojzym Fortunatem Żółkowskim wydał Dykcjonarzyk teatralny. W 1810–16 był wydawcą i redaktorem „Rocznika Teatru Narodowego; opublikował w nim Krótką kronikę teatru polskiego. Opracował Spis oper w teatrze polskim. W wydanym i redagowanym przez siebie od 1821 „Kurierze Warszawskim zamieszczał mnóstwo infor­macji o działalności współczesnego i dawnego teatru polskie­go.

W ramach swej ożywionej działalności filantropijnej (był opiekunem Towarzystwa Dobroczynności, od 1839 członkiem Rady Głównej Opiekuńczej Instytutów Dobroczyn­nych), założył wraz z muzykiem Wojciechem Żywnym Towarzystwo Podupadłych Artystów, Ich Wdów i Sierot (rodzaj kasy wspierającej) i od 1839 był jego wiceprezesem.

Bibliografia

Album teatr. I s. 20–21 (il.), II s. 15; S. Durski: Ludwik Adam Dmuszewski, Warszawa 1964 (13 il.); S. Durski: Dramatopisarstwo Ludwika Adama Dmuszewskiego, Wrocław 1968; EdS IV; Fredro na scenie; Kurier Warszawski. Książka Jubileuszowa 1821–1896, Warszawa 1896 s. 40–47, 74 (il.); Nowy Korbut IV (tu bibl.); PSB V (M. Rulikowski; tu bibl.); Rapacki: Sto lat; Recenzje Iksów; Rulikowski: Teatr na Litwie s. 32, 44; Rulikowski: Teatr warsz.; SMP; Szwankowski: Teatr Bogusławskiego (il.): Wójcicki: Powązki II s. 125–129.

Ikonografia

K. Wojniakowski [?]: Portret, olej, po 1800 – MNWarszawa; A. Orłowski: D. jako Don Ferdynand (Cyd), akw., 1801-MTWarszawa; S. Kurczyński: Wnętrze mieszkania L.A. Dmuszewskiego z posiedzeniem Tow. Szaradzistów (tu także portret D.), akw., 1807 – MNWarszawa; NN: Portret, olej, ok. 1825–30 – MHWarszawa; Bryx: Portret, płaskorzeźba (medalion), 1848–1850, repr. Kurier Warszawski. Książka Jubi­leuszowa 1821–96, Warszawa 1896; E. Quenedey: Portret, akwatinta z akwafortą, ok. 1810 – Bibl. Nar. (Zakład Grafiki), MTWarszawa; J. Sokołowski: D. jako Tadeusz Chwalibóg (Tadeusz Chwalibóg), ok. 1813–19, rys. – MNWarszawa; NN: D. jako Tadeusz Chwalibóg (Tadeusz Chwalibóg), lit. – MN Warszawa, także Tyg. pol. 1819 t. I; J. Sokołowski: D. jako Bojomir (Zamek na Czorsztynie), akwaforta kolorowana, ok. 1819 – MTWarszawa, Bibl. Jagiell., MNKraków; W. Śliwicki: Portret, lit., ok. 1820 – MNWarszawa; J. Sonntag: D. jako Tadeusz Chwalibóg (Tadeusz Chwalibóg), lit., L.A. Dmuszew­ski: Dzieła dramatyczne, Wrocław 1821 t. I; T. Vivier: Portret, lit., ok. 1822–34 – MNWarszawa; J. Głowacki (zakład lit. J. Herknera): Portret, lit., ok. 1840 – MNWarszawa; J. Głowacki, F. Brykner: Portret, cynkografia, ok. 1840 – zb. S. Dąbrowskiego; NN: D. z B. Kicińskim i A. Lesznowskim, rys., repr. A. Sokołowski: Dzieje porozbiorowe narodu polskie­go, Warszawa 1904 t. II; Żw.: D. jako Tadeusz Chwalibóg (Tadeusz Chwalibóg), lit. – MNWarszawa; F. Kostrzewski: Portret, karyk., rys. (fot. MNWarszawa).

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN, Warszawa 1973. Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.

Mówiona encyklopedia teatru polskiego