Osoby

Uważał, że „teatr powinien być służbą publiczną, dostępną dla wszystkich”.

Francuski aktor, reżyser i dyrektor teatru, ur. 25 marca 1912 w Sète (Francja), na wybrzeżu Morza Śródziemnego, zm. 28 maja 1971 w tej samej miejscowości.

Syn sklepikarzy, po ukończeniu szkoły średniej przeniósł się w 1932 na studia do Paryża. Interesował sie literaturą i muzyką, kiedy jednak przez przypadek trafił na próbę Ryszarda III w reż. Charlesa Dullina w Théâtre de l'Atelier, odkrył swoje powołanie teatralne. Na scenie zadebiutował w 1935 jako statysta w Le Faiseur [pol. Mercadet] Balzaka w Théâtre de l'Atelier. W 1941 został zaanagażowany przez André Clavé do zespołu teatralnego La Roulotte objeżdżającego z przedstawieniami francuską prowincję. Dla tego zespołu napisał dwie sztuki, tutaj też w 1942 zadebiutował jako reżyser, wystawiając Taniec śmierci Strindberga. W 1943 założył własną la Compagnie des Sept (z siedzibą w Théâtre de Poche).

Pierwszy znaczący sukces reżyserski odniósł w 1945 inscenizując w Théâtre du Vieux-Colombier Mord w katedrze T.S. Eliota (150 przedstawień).

Festiwal w Awinionie

Wiosną 1947 poeta René Char oraz Yvonne i Christian Zervós, kolekcjonerzy i krytycy sztuki – organizatorzy wystawy sztuki współczesnej w Pałacu Papieży w Awinionie – zaproponowali Vilarowi zaprezentowanie w jej ramach Mordu w katedrze na dziedzińcu Pałacu Papieży. Reżyser odmówił, przyzwyczajony dotąd do kameralnych scen, po namyśle jednak zaproponował przygotowanie trzech przedstawień: mało znanego we Francji Ryszarda II Shakespeare'a i dwie sztuki współczesne L'Histoire de Tobie et de Sara Paula Claudela i La Terrasse de midi Maurice'a Clavela. Une Semaine d'Art en Avignon (Tydzień Sztuki w Awinionie) odbył się 4–10 października 1947. Rok później, 15-25 lipca, impreza odbyła sie pod nazwą Festival d'Art Dramatique (Festiwal Sztuki Dramatycznej); Vilar przygotował Śmierć Dantona Georga Büchnera, Szeherezadę Julesa Supervielle'a i powtórzył Henryka II. Wkrótce spotkania w Awinionie stały się głośne dzięki udziałowi Gérarda Philipe'a w 1951 (Cyd Corneille'a) i 1952 (Lorenzaccio de Musseta). Tak rozpoczęło się przedsięwzięcie teatralne, które stało się jednym z najważniejszych składników francuskiego i europejskiego życia teatralnego w II poł. XX wieku. Jean Vilar kierował nim do końca życia, z biegiem lat otwierając festiwal na taniec (1967 Maurice Béjart i jego Ballet du XXe siècle prezentował Messe pour le temps présent) i na film (1967 światowa premiera Chinki Jean-Luc Godarda), a w 1970 wprowadzając do programu Festival Off – przestrzeń dla zespołów poszukujących.

Théâtre National Populaire

W 1951 Jean Vilar objął dyrekcję teatru w Palais de Chaillot, któremu przywrócił nazwę Théâtre National Populaire (Narodowy Teatr Powszechny, TNP), jaką mu nadał w 1920 Firmin Gémier, twórca idei ponownego związania teatru francuskiego z szerokimi kręgami publiczności.

Idea teatru służby publicznej realizowana przez Vilara polegała na połączeniu wysokiej jakości artystycznej w zakresie repertuaru (na który składały się wielkie dzieła klasyki francuskiej i światowej, często mało znanej we Francji; repertuar współczesny pojawił się po 1957, kiedy Vilar otrzymał drugą scenę w Théâtre Récamier), z dostępnością dla uboższej publiczności, co osiągał dzięki niskim cenom biletów i systemowi ulg dla studentów, związków zawodowych oraz różnego rodzaju organizacji i klubów. Ponadto powołano stowarzyszenie Amis du Théâtre Populaire oraz reaktywowano wydawane niegdyś przez Gémiera czasopismo „Bref”.

Zespół aktorski TNP tworzyło grono młodych i utalentowanych aktorów: Gérard Philipe – ówczesny „idol młodzieży”, Maria Casarès, Jeanne Moreau, Michel Bouquet, Alain Cuny, Daniel Sorano, Philippe Noiret, Monique Chaumette.

W efekcie udawało się gromadzić co wieczór na widowni ponad 2300 osób (w drugim sezonie Vilara teatr odwiedziło 300 tys. widzów, w ostatnim: 486 tys.). Mimo że tylko 5% spośród nich stanowili robotnicy, nie ulega watpliwości, że za sprawą Vilara nowe kręgi publiczności zapoznały się z dziełami Shakespeare'a (Ryszard III, Othello), Molière'a (Don Juan), Kleista (Książę Homburg), T.S. Eliota (Mord w katedrze) czy Brechta (Matka Courage, Arturo Ui).

TNP działał aktywnie również poza siedzibą teatru, występując nie tylko na festiwalu awiniońskim, lecz także na występach gościnnych w różnych miastach Francji. Teatr często gościł za granicą: w ciągu dyrekcji Vilara odwiedził blisko 30 krajów (1954 gościł w Polsce).

W 1963, ze względu na zbyt niskie dotacje dla teatru, Vilar zrezygnował z prowadzenia TNP i skupił się na kierowaniu festiwalem w Awinionie.

„Vilar należał do tych reformatorów, którzy wierzyli, że teatr nie może wzruszyć ramionami na swoje obowiązki wobec społeczeństwa” – pisał J.L. Styan (Współczesny dramat w teorii i scenicznej praktyce, Wrocław 1997).

W 1967 minister André Malraux powierzył mu reorganizację opery paryskiej; po przemówieniu generała De Gaulle'a 30 maja 1968, na znak protestu przeciwko polityce rządu, zrezygnował z tej misji. Nie ustrzegło go to w lipcu przed atakami: młodzi radykałowie (m.in. Julian Beck z Living Theatre) zamierzali zerwać awinioński festiwal. Wznoszono okrzyki „Vilar, Béjart, Salazar!”.

Janusz Legoń