Osoby

Sivert Tadeusz, ur. 19 kwietnia 1906, Warszawa – zm. 8 grudnia 1995, Warszawa.

Historyk teatru i literatury, edytor, filolog i pedagog. Skuteczny tropiciel poloniców teatralnych we Francji. Jego pasją była muzyka, a zwłaszcza śpiew solowy.

Po maturze w konserwatywnym Gimnazjum Męskim św. Wojciecha rozpoczął w 1925 studia polonistyczne i romanistykę na Uniwersytecie Warszawskim. Maria Olga Bieńka dodaje, że „z lat gimnazjalnych datuje się najtrwalszy emocjonalnie i najbardziej może owocny dla przyszłości naukowej Siverta kontakt z polonistą Konradem Górskim – wzorem pedagoga i aż dwukrotnym promotorem jego prac doktorskich, największym autorytetem i serdecznym Przyjacielem” [Profesor Tadeusz Sivert (1906–1995), „Pamiętnik Teatralny” 1996, z. 1–2]. W latach 1927–1928 Sivert studiował filologię francuską i historię sztuki na Sorbonie w Paryżu. Na UW uzyskał magisterium w 1931. Równocześnie odbywał pełne studia w Wyższej Szkole Muzycznej im. Fryderyka Chopina, gdzie w 1933 otrzymał dyplom wirtuozowski w klasie fortepianu i śpiewu solowego. „Pierwszym nauczycielem gry na fortepianie późniejszego wirtuoza (absolwenta WSM) był nie kto inny, jak dyrektor orkiestry w zespole dramatu Warszawskich Teatrów Rządowych – Michał Hertz” (Maria Olga Bieńka). Pod koniec tych studiów współpracował z chórem rewelersów (od ang. reveler – hulaka), co polegało na tym, że rozpisywał nuty na męskie głosy, a także akompaniował kwartetowi na fortepianie. „Cenną lekcję teatru oferowała uczniowi, studentowi i nauczycielowi znajomość z sublokatorem dziadków – reżyserem teatrów Rozmaitości (później Narodowego) i Letniego, po czym dyrektorem wszystkich scen dramatycznych Teatrów Miejskich, Emilem Chaberskim”. W 1933 Sivert zdał egzamin zawodowy na nauczyciela szkół średnich (od 1931 uczył języka polskiego i francuskiego w gimnazjum, którego był absolwentem, a w latach 1937–1939 w koedukacyjnym wieczorowym Gimnazjum dla Dorosłych o znaczącej nazwie „Wytrwałość”). Od 1937 był sekretarzem generalnym Towarzystwa Polonistów RP, a także członkiem czynnym Związku Nauczycielstwa Polskiego. W 1939 ukończył pracę doktorską Aleksander Niewiarowski. Monografia, pisaną pod kierunkiem Konrada Górskiego, ale uległa ona zniszczeniu w czasie okupacji niemieckiej. Przed wybuchem wojny zdążył jeszcze nagrać próbną płytę gramofonową z pieśniami polskich kompozytorów. Następnie, po rozpoczęciu działań wojennych, przebywał w Białymstoku (zajętym już przez wojska ZSRR) i pracował jako nauczyciel w miejscowym Instytucie Muzycznym. Po przedostaniu się do Warszawy (1940) uczył na tajnych kompletach (ponownie) w Gimnazjum im. Wojciecha Górskiego. Okupacja niemiecka zmusiła go do ukrywania się, przebywał więc poza stolicą i na prowincji uczestniczył w tajnym nauczaniu, a także dyrygował chórem kościelnym.

Po zakończeniu wojny zamieszkał w Łodzi, gdzie pracował w Gimnazjum im. Tadeusza Kościuszki. Czteroletni epizod (1945–1949) „potraktował jak wielu jego ziomków jako «przygotowanie gruntu» pod powrót do Warszawy” (Maria Olga Bieńka). Zaczął też publikować recenzje muzyczne (podpisywane Sigma) w „Głosie Robotniczym” (1945–1947) i „Dzienniku Łódzkim” (1947–1948, podpisywane T.S.). Powrócił do pracy naukowo-dydaktycznej na uczelniach wyższych. Początkowo był starszym asystentem, a potem adiunktem na Uniwersytecie Łódzkim (1946–1950). Wykładał też w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Łodzi (1947–1950). Przedsięwzięcia te „wprowadziły go w krąg ludzi o najwyższych walorach intelektualnych i talentach pierwszej wody, jak Stefania Skwarczyńska i Juliusz Kleiner czy Aleksander Zelwerowicz i Leon Schiller” (Maria Olga Bieńka).

Debiutował recenzją biografii Bolesław Prus autorstwa Janiny Kulczyckiej-Saloni, opublikowaną w „Poloniście” (1946, nr 4–6). Ogłaszał w tym piśmie recenzje także w następnym roku. Doktoryzował się w 1947 na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu na podstawie rozprawy Twórczość dramatyczna Staffa (promotorem pracy był Konrad Górski). W latach 1947–1949 redagował pismo Teatru Wojska Polskiego „Łódź Teatralna” (ogłaszał tu także własne artykuły); w tym samym okresie publikował jeszcze na łamach „Prac Polonistycznych”. Od 1949 mieszkał w Warszawie. Początkowo pracował w Studium Teatrologicznym, a następnie kierował Pracownią Teatru Polskiego w Państwowym Instytucie Sztuki (późniejszym Instytucie Sztuki PAN). Okresowo (w latach 1950–1968) wykładał na Wydziale Dziennikarstwa i na polonistyce UW oraz na warszawskiej PWST. Od 1952 ogłaszał rozprawy w „Pamiętniku Teatralnym”, a jego recenzje (literackie i muzyczne) ukazywały się w „Przeglądzie Kulturalnym” (lata 1953–1953, podpisywane T.S.). W 1955 otrzymał stopień docenta na podstawie antologii Dramat mieszczański epoki pozytywizmu warszawskiego, „ze wstępem, otwierającym drogę powojennym badaniom literatury dramatycznej tego okresu (…). Recenzenci podnosili [także] doskonałą znajomość materiału źródłowego i edytorską staranność, sprawność we władaniu wymaganą marksistowską metodą interpretacji” (Maria Olga Bieńka).

Przez wiele lat redagował serie Instytutu Sztuki PAN „Studia z Dziejów Teatru w Polsce”, „Studia i Materiały do Dziejów Teatru Polskiego” oraz „Repertuar Teatrów w Polsce”. Od 1959 był członkiem Stowarzyszenia Polskich Artystów Muzyków, natomiast od 1963 Międzynarodowego Instytutu Teatralnego (ITI). Badania nad teatraliami polskimi w dziewiętnastowiecznej Francji były przyczyną kilkukrotnych wyjazdów Siverta do Paryża (1960, 1961, 1966, 1967). W 1962 został powołany do Rady Naukowej IS PAN i do Komitetu Nauk o Sztuce. W 1964 otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego. W roku akademickim 1968/1969 prowadził wykłady na Wydziale Wokalistyki w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Warszawie. Po przejściu na emeryturę w 1976 pozostawał nadal konsultantem IS PAN i redaktorem wydawanych przez tę palcówkę serii. Od 1982 był członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.

Prace o Mickiewiczu przyniosły mu Brązowy Medal Włoski (1955), o Słowackim – medal Wrocławia i Ossolineum (1960), a odnalezienie rękopisu i opracowanie (z Jackiem Lipińskim) edycji Mimiki Wojciecha Bogusławskiego (Warszawa 1965) – medal wydany z okazji dwóchsetnej rocznicy Teatru Narodowego. Był także kawalerem orderów państwowych.

Po śmierci badacza Maria Olga Bieńka napisała o nim: „Nie zrobił błyskotliwej kariery naukowej, trudno byłoby zaliczyć go do czołówki polskiej teatrologii. Stanowił jednak przykład człowieka wszechstronnie wykształconego i głęboko rozmiłowanego w swym zawodzie, zasłużonego we wprowadzaniu wiedzy o teatrze w progi nauki uniwersyteckiej i zasilaniu Instytutu [Sztuki PAN] w zastępy młodych polonistów – swoich magistrantów (…). Odznaczał się skromnością i nieprawdopodobną wprost pracowitością, a gromadzone ze znawstwem zbiory fachowych książek i czasopism przekazał na pożytek najmłodszego [wówczas] w Polsce Uniwersytetu Szczecińskiego [działającego od 1 października 1985]”.

Skrupulatnie prowadzona przez Siverta „bibliografia prac własnych liczy około 250 pozycji (z referatami, sprawozdaniami z sesji, artykułami w programach teatralnych, hasłami encyklopedycznymi, recenzjami). Wiele z nich ma charakter popularyzatorski, bądź usiłuje osiągnąć kompromis między publikacją naukową a tzw. książką do czytania” (Maria Olga Bieńka).

Prace Siverta nie były przyjmowane bezkrytycznie. „I tak np. gromadzony przez cały zespół materiał do dziejów inscenizacji Mickiewicza w Polsce (Mickiewicz na scenie, Warszawa 1957) oferuje rejestr spektakli daleki od kompletności, a i prezentacja wyników jego pracy przez Siverta, acz interesująca, pozostawia wiele do życzenia”. Zdaniem recenzentów (por. Maria Olga Bieńka), „dokładniejszych studiów” wymagała „zwłaszcza ambitna próba zreformowania kanonicznej inscenizacji Wyspiańskiego Dziadów przez Zelwerowicza (1927), nie mówiąc już o ustanawiającej zupełnie nowy wzorzec inscenizacji Schillerowskiej (1932)”. Doceniano jednak podjęcie próby, która docelowo zapoczątkowała nowy typ badań i usuwanie – z czasem – „białych plam” w przedmiotowej materii.

W 1971 roku Sivert wydał wspólnie z Romanem Taborskim (z redaktorskim udziałem Andrzeja Krzysztofa Guzka, Jadwigi Jakubowskiej, Henryki Secomskiej, Marii Olgi Bieńki, Lecha Sokoła i Andrzeja Z. Makowieckiego) pożyteczną antologię Polska myśl teatralna i filmowa. Stanowiła ona wybór tekstów z polskiej refleksji o teatrze (i filmie – pod redakcją Wojciecha Wierzewskiego) od – w dziale teatralnym – Oświecenia do Dwudziestolecia międzywojennego. Z tego ostatniego, najobszerniej uwzględnionego okresu, przynosiła m.in. przedruki wypowiedzi następujących autorów (chronologicznie): Trzciński, Żeleński-Boy, Witkiewicz, Drabik, Lorentowicz, Peiper, Wandurski, Siedlecki, Jaracz, Osterwa, Pronaszko, Schiller, Syrkus, Gall, Szyfman, Frycz, Cierniak, Horzyca, Irzykowski, Wysocka, Wierciński. Recenzenci część dotycząca Dwudziestolecia uznali za najsłabszą (Jerzy Timoszewicz). Wskazywano braki (bodaj najbardziej palące) Żeromskiego, Chwistka, Stempowskiego, Brumera, Terleckiego, Korzeniewskiego czy wreszcie wypowiedzi z historycznego zjazdu ZASP-u w 1936. Timoszewicz podnosił też kwestię niefortunnych – jego zdaniem – wyborów z tekstów niektórych autorów (np. Peipera, Schillera czy Irzykowskiego) oraz niewiarygodne nieraz źródła przedruków.

Jak wskazuje Maria Olga Bieńka, najściślejszy związek łączył Siverta z „publikowanymi w Instytucie od połowy lat pięćdziesiątych pod jego kierunkiem „Studiami z Dziejów Teatru w Polsce”, od roku 1971 stanowiącymi jedną serię z równoległymi do nich „Materiałami…”, które ukazywały się pod redakcją Zbigniewa Raszewskiego i Eugeniusza Szwankowskiego. Seria ta z czasem nabiera rozmachu (…), [a] nazwisko Siverta – w zmiennym towarzystwie – figuruje w stopce redakcyjnej dwudziestu z górą tomów (…)”.

Ponadto wydawnictwem o szeroko zakrojonych planach była przedsięwzięta wspólnie z Uniwersytetem Jagiellońskim (z inicjatywy Eugeniusza Szwankowskiego) seria „Repertuar Teatrów w Polsce”, która miała „wypełnić podstawowe luki [w naszej] wiedzy o działalności ważniejszych ośrodków – z ziemiami «zabranymi» włącznie – a w dalszej perspektywie również i «prowincji»”. Trudno nie pamiętać, że spółka Jacek Lipiński i Tadeusz Sivert miała (lata siedemdziesiąte XX wieku) w tym przedsięwzięciu udział pionierski. Docelowo powstanie z tego – różnie oceniany, ale przecież ważny – projekt edytorski znany pod nazwą „czarnej serii” dziejów teatru polskiego. „Niewątpliwą zasługą Siverta – przy wszystkich popełnionych błędach i niedopatrzeniach – było wykorzystanie zainteresowań badawczych ludzi związanych z różnymi regionami, zetknięcie ich ze sobą i sprowokowanie dla wspólnego dobra sumarycznego choćby zarysu problematyki, z którego w co najmniej dwóch przypadkach (chodzi o teatr krakowski Jana Michalika i łódzki – Anny Kuligowskiej-Korzeniewskiej) wyrosły niezależne i kompletne dzieła.” Sivert w tym przedsięwzięciu zajął się „znanymi sobie z dzieciństwa Warszawskimi Teatrami Rządowymi” i cofnął się „dokładnie o pół wieku – w ulubione czasy «postyczniowe»” (Maria Olga Bieńka).

Tadeusz Sivert interesował się także polonicami teatralnymi we Francji – od Wielkiej Emigracji po koniec I wojny światowej. Poszukiwania te zwieńczyły dwie publikacje: Melpomena polska na paryskim bruku (współautorem był Zygmunt Markiewicz) i Polacy w Paryżu. Warte podkreślenia jest, że skrupulatne kwerendy badacza w Bibliotece Polskiej i w archiwum opery paryskiej ocaliły „od zapomnienia dorobek pisarzy drugo- czy nawet trzeciorzędnych, którym jednak – w przeciwieństwie do Trzech Wieszczów – udało się skutecznie propagować na niedostępnych wówczas dla cudzoziemców scenach paryskich sprawę narodową” (Maria Olga Bieńka).

Na przywołanie zasługuje jeszcze jedna wypowiedź badacza, będąca głosem w dyskusji, która odbyła się Polsce w połowie lat siedemdziesiątych dwudziestego wieku, gdy sankcjonowano akademicki status wiedzy o teatrze. W artykule Trochę faktów o teatrologii w Polsce (1975) Sivert przypomniał faktyczne osiągnięcia powojennej nauki o teatrze. Zaświadczać o nich miała dobra (na ówczesnym etapie) organizacja badań w tej dziedzinie. Uciekał od opinii sceptyków, którzy nie ustają w roztrząsaniach o statusie teatrologii (spór przybierał przez to charakter coraz bardziej anachroniczny). Wypadało bowiem – zdaniem autora – przystać na metodologiczną „odrębność nauki o teatrze”, ponieważ tworzyły ją „poza historią teatru – sprawy poszczególnych przedstawień, inscenizacji, gry aktorskiej”. Wiadomo, że sztuka teatru jest zjawiskiem przemijającym, a ulotność tę niełatwo zarejestrować i „ująć w klamry udokumentowanej wiedzy historycznej”. Przez swą niesprawdzalność zawsze staje się (i stawała) trudna do naukowego potwierdzenia. Nie oznacza to jednak, że nie ma sposobów dokumentowania i możliwie najlepszego rejestrowania przedstawienia. Sivert wskazywał, że trzeba tylko czynić starania w doskonaleniu metod różnych badań i nie bać się korzystania z nowoczesnych ustaleń strukturalistów czy semiologów, pamiętając o niezbędnym w przypadku teatru oparciu, danym przez nauki historyczne, bo teatrologia „posługuje się skutecznie realiami, które zostały udokumentowane i służyć mogą do odtworzenia dziejów teatru w jego najrozmaitszych aspektach”. Współdziałanie tych postaw doprowadziłoby docelowo do stopniowej systematyzacji dorobku powojennej nauki o teatrze i realizacji konkretnych osiągnięć. Autor przypominał, że teatrologia nie jest jeszcze wprawdzie w pełni samodzielna (w formie autonomicznego instytutu przy PAN lub na którejś z wyższych uczelni), ale nie znajduje się już także w stanie zupełnej bezdomności, głównie dzięki Instytutowo Sztuki PAN, który w 1975 roku posiadał trzy ważne dla nauki pracownie – Historii Teatru Polskiego, Teatru Współczesnego i Dokumentacji Teatralnej, a także wydawał unikatowy „Pamiętnik Teatralny”. Wśród najbardziej istotnych dokonań wydawniczych tej placówki autor wymieniał m.in.: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, trzytomową Bibliografię dramatu polskiego 1765–1964, zeszyty Repertuaru teatrów w Polsce, część wydanych, część – zwłaszcza dotycząca repertuaru warszawskiego – (wtedy) przygotowywanych, a także monograficzne i materiałowe publikacje w serii „Studia i Materiały do Dziejów Teatru Polskiego”. W 1975 roku słowa te brzmiały donośnie i stanowczo, bo wkrótce teatrologia miała już przyczółki w ośrodkach uczelnianych – artystycznych i uniwersyteckich.

Ustalenia faktograficzne (m.in.) za: Maria Olga Bieńka, Profesor Tadeusz Sivert (1906–1995), „Pamiętnik Teatralny” 1996, z. 1–2, s. 182–191.

Bibliografia

Teatralia

• Teatr szkolny i jego rola wychowawcza, „Polonista” 1947, nr 1–2;
• Dramat Staffa „Skarb” na tle motywów jego liryki, „Prace Polonistyczne” 1947, Seria 5, s. 213–232;
• Motyw samobójstwa w „Dziadach” wileńsko-kowieńskich na tle ścierania się prądów społeczno-literackich, „Prace Polonistyczne” 1948, Seria 6, s. 65–79;
• Realizm w dramatach Zygmunta Sarneckiego, „Prace Polonistyczne” 1949, Seria 7, s.109–129;
• Problematyka społeczna w dramacie mieszczańskim pozytywizmu warszawskiego, „Pamiętnik Teatralny” 1952, z. 2–3;
• Dramat mieszczański epoki pozytywizmu warszawskiego, Wrocław 1953;
• Dramat polski w epoce renesansu. Związek tekstu ze sceną [współautorzy: Jacek Lipiński i Henryka Secomska], „Pamiętnik Teatralny” 1954, z. 1;
• Nad „Bibliografią dramatu polskiego” Ludwika Simona, „Pamiętnik Teatralny” 1955, z. 1, s. 145–151 [przedruk w: Teatr warszawski drugiej połowy XIX wieku, Wrocław 1957];
• Muzyka w twórczości Leona Schillera, „Pamiętnik Teatralny” 1955, z. 3–4;
• Mickiewicz na scenie, Warszawa 1957;
• Z dziejów inscenizacji „Widm” Moniuszki – Mickiewicza, „Pamiętnik Teatralny” 1959, z. 1–3 [przedruk w: Pięć studiów z dziejów scenicznych dramatów Mickiewicza, Wrocław 1968];
• Nad tekstem „Mimiki” Wojciecha Bogusławskiego [w:] Księga pamiątkowa sesji poświęconej 200-leciu Teatru Narodowego. Pod red. E. Heine i K. Wierzbickiej-Michalskiej, Wrocław 1967;
• „Konfederaci barscy” Mickiewicza w przekładzie i z „dokończeniem” Tomasza Olizarowskiego, „Przegląd Humanistyczny” 1969, nr 4;
• Melpomena na paryskim bruku. Teatralia polskie we Francji w XIX w., [współautor Zygmunt Markiewicz; wstęp pt. Scena francuska w latach 1830–1900 Tadeusza Kowzana], Warszawa 1973;
• „Niemcy” Leona Kruczkowskiego [Biblioteka Analiz Literackich], Warszawa 1974 [wyd. 4., uzupełnione];
• Trochę faktów o teatrologii w Polsce, „Teatr” 1975, nr 6, s. 9–10;
• Warszawska krytyka teatralna drugiej połowy XIX wieku [w:] Wokół teorii i historii krytyki teatralnej, Katowice 1979;
• Polacy w Paryżu. Z dziejów polskiego życia kulturalnego w Paryżu na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1980;
• Teatry warszawskie w latach 1865–1890, [w tzw. czarnej serii] Dzieje teatru polskiego, t. 3. Teatr polski od 1863 roku do schyłku XIX wieku, Warszawa 1982, s. 21–311;
• O wczesnych dramatach historycznych Tomasza Augusta Olizarowskiego, „Prace Polonistyczne” 1985, Seria 41, s. 227–242;
• Les ouvres de Henryk Sienkiewicz sur les scènes de Paris au début du XX^e siècle, Warszawa 1988;
• Warszawskie Teatry Rządowe w latach 1890–1900; Teatry prywatne i subwencjonowane w latach 1890–1900 [w:] Dzieje teatru polskiego, t. 4. Teatr polski w latach 1890–1900, [t. 3.] Zabór rosyjski, Warszawa 1988, s. 7–135 i 135–171;
• „Łódź Teatralna” Leona Schillera (1946–1949). Zarys monograficzny, Wrocław 1991.

Prace edytorskie i redakcyjne

• Dramat mieszczański epoki pozytywizmu warszawskiego, Wrocław 1953;
• Teatr warszawski drugiej połowy XIX wieku, Wrocław 1957;
• Aleksander Fredro, Warszawa 1962 [wyd. 2. 1965; tu: Życie i twórczość Aleksandra Fredry autorstwa T.S.];
• Słowacki na scenach polskich [album – redakcja naukowa T.S.], Wrocław 1963;
• Dramaturgia, czyli Nauka sztuki scenicznej dla Szkoły Teatralnej napisana przez Wojciecha Bogusławskiego w Warszawie 1812, część 2. Mimika, [oprac. T.S. i Jacek Lipiński], Warszawa 1965;
• Polska myśl teatralna i filmowa. Antologia, pod redakcją T. S. i Romana Taborskiego, Warszawa 1971;
• Ludwik Simon, Bibliografia dramatu polskiego 1765–1939, oprac. Ewa Heise i T.S., t 1–2, Warszawa 1972;
• Dzieje teatru polskiego, pod redakcją Tadeusza Siverta: t. 1, Karyna Wierzbicka-Michalska, Teatr w Polsce w XVIII wieku, Warszawa 1977; t. 2., Teatr polski od schyłku XVIII wieku do roku 1863. Lata 1773–1830, Warszawa 1993; t.3., Teatr polski od 1863 roku do schyłku XIX wieku, Warszawa 1982; t. 4., Teatr polski w latach 1890–1918 [cz. 1–2]. Zabór austriacki i pruski, Warszawa 1987; Teatr polski w latach 1890–1918 [cz. 3]. Zabór rosyjski, Warszawa 1988; t. 5., Stanisław Marczak-Oborski, Teatr polski w latach 1918–1965. Teatry dramatyczne, [rozdział o budynkach teatralnych napisała Barbara Król-Kaczorowska; redakcja naukowa T.S.], Warszawa 1985.

Milan Lesiak, 2016