Autorzy

ŻÓŁKOWSKI, Ziółkowski, Fortunat Alojzy Gonzaga (2 listopada 1777 – 11 września 1822 Warszawa),

aktor.

Był synem szlachcica, dzierżawcy folwarku w województwie nowogródz­kim, mężem Marii Ludwiki Żółkowskiej, ojcem Nepomuceny Kosteckiej, Alojzego Gonzagi Jazona Żółkowskiego i Lucjana Żółkowskiego. Uczył się w szkole w Krzemieńcu. Brał udział w powstaniu 1794. Po śmierci rodziców opie­kował się nim stryj, gen. Florian Żółkowski; w 1795 umieścił on bratanka w kancelarii adwokata Józefa Dzierzkowskiego we Lwowie.

W 1797 Żółkowski udał się do Warszawy i wstą­pił do teatru prowadzonego przez Agnieszkę Truskolaską. Debiu­tował zapewne w końcu 1798 w roli Ekonoma (Wdzięcz­ni poddani panu). Początkowo nazwisko jego pisano Ziółkowski (oboczność ta występuje także w nazwisku jego krewnych); od 1801 stale używał nazwiska Żół­kowski. Od jesieni 1799 przeszedł wraz z zespołem warszawskim pod kierownictwo Wojciecha Bogusławskiego. W 1801 otrzymał pierwszy benefis. W maju i czerwcu 1801 wraz z częścią zespołu Bogusławskiego występował w Kali­szu i Poznaniu. Odtąd często wyjeżdżał z zespołem warszawskim do tych miast, a także do Łowicza, Krakowa, Gdańska i Białegostoku.

1 stycznia 1808 ożenił się z panną Letwo, a po jej śmierci poślubił 9 lutego 1814 aktorkę Marię Ludwikę Ebel. Był członkiem loży masońskiej Tarcza Północy (st. III).

W ostatnich latach życia po­ważnie chorował, grał jednak nadal. 14 czerwca 1822 odbyło się na jego dochód przedstawienie Krakowiaków i Gó­rali z udziałem wszystkich artystów Teatru Narodowego. Za pieniądze uzyskane z tego benefisu wyjechał na ku­rację do Marienbadu. Po powrocie wystąpił już tylko kilka razy; ostatni raz na dwa tygodnie przed śmiercią 23 sierpnia 1822 jako Des Mazures (Zmyślone niewiniątko). Pogrzeb jego był pierwszym manifestacyjnym pogrze­bem aktorskim z udziałem tłumów.

Był „twarzy okrągłej, oczu wypukłych, wzrostu średnie­go” (Kazimierz Władysław Wójcicki, cytowane wg Jacka Lipińskiego). W pierwszych latach grał najczęściej role służących, urzędników, wojskowych w komediach i wodewilach. Śpiewał też czasem w operach, choć głos miał przeciętny. Początkowo zyskiwał również pochwały w rolach dra­matycznych, jak np. Gomez (Cyd), Franciszek Moor (Zbójcy). Największe sukcesy odnosił jednak w rolach komicznych. W 1802 stworzył jedną z najlepszych swoich postaci - Miechodmucha (Krakowiacy i Góra­le); inne ważniejsze role z wczesnego okresu: Kartofel (Sługa dwóch panów), Gaweł (Gaweł na księżycu) i Lurwell (Henryk VI na łowach). Pewien wpływ na jego grę wywarł występujący w 1804 komik niemiecki Karl Döbbelin.

Żółkowski był dosadny w mimice i geście, rubaszny na scenie, w grze swobodny, bezpośredni. Był mistrzem w nawiązywaniu kontaktu z publiczno­ścią i wkrótce stał się ulubieńcem nie tylko galerii, ale i paradyzu.

Nawet Iksowie pisali o nim: „Nikt lepiej od niego nie posiada daru śmieszenia i nikt więcej rozmaitości nadać nie zdoła grze tak niemej, jak głosowej”. Sposób jego gry spotkał się jednak także z poważnymi zastrzeżeniami. Emanuel Murray zalecał mu, aby „nie zastępował rozsądnych wyrażeń grą słów bez sensu, nie mówił żartów, które podobają się tylko dzięki swej śmieszności, kalamburów pozbawionych dowcipu i inwencji, dwuznacznych, zahaczających o rozpustę zwrotów i tych dziecinnych konceptów, które zaczynają tracić swoją wziętość nawet w najgorszych teatrach włoskich” (cytowane wg Eugeniusza Szwankowskiego). Gdy w 1814 dyrekcję Teatru Narodowego objął Ludwik Osiński, usiłował on zmienić styl gry Żółkowskiego zalecając mu wzorowa­nie się na aktorach warszawskiego teatru francuskiego. Również Iksowie w swych recenzjach zarzucali mu, że „więcej by jeszcze komiczności grze swej nadał, gdyby mniej się za komicznością ubiegał i doskonalej siebie za rolą swą ukrywał”. Jednak pod wpływem publiczności wkrótce powrócił do dawnego sposobu ujmowania ról i do swoich ulubionych gierek.

Do najlepszych ról z okresu 1815–22 uważanego za szczytowy w jego działalności należały: Szafarz (Tadeusz Chwalibóg), Baron (Kopciuszek), Pustak (Fircyk w zalotach), Kopp (Młodość Henryka V), Don Bartolo (Cyrulik sewilski Pierre’a Beaumarchais), Polkwicer (Nasze przebiegi). W re­pertuarze molierowskim Żółkowski wyróżnił się w rolach tytułowych w komediach: Mieszczanin szlachcicem, Doktor z musu, Georges Dandin, oraz jako Anzelm (Szkoła kobiet). Z postaci fredrowskich grał tylko Lisiewicza (Pan Geldhab).

Żółkowski był także autorem teatralnym. Od 1804 przetłuma­czył, przerobił lub sam napisał siedemdziesiąt cztery utwory na scenę. Z jego przekładów najpopularniejsze: Gaweł na księżycu, Pałac Lucypera, Asmodeuszek i Wi­dowisko, któremu trudno dać nazwisko, a z utworów oryginalnych opera Szarlatan, czyli wskrzeszenie umar­łych. W 1808 wraz z Ludwikiem Adamem Dmuszewskim wydał Dykcjonarzyk teatralny.

Od ok. 1811 wydawał gazety pisane, w 1820 – pismo humorystyczne „Momus”, potem „Potpourri”. Zdobyły one Żółkowskiemu ogromną popularność, a publiczność nazywała niekiedy swego ulubieńca Momusem. Był znany z patriotyzmu; w okresie wielkiej nędzy w 1812–13 wykazał szczególną ofiarność. Jedno­cześnie stał się bohaterem wielu anegdot jako bywalec kawiarni Kopciuszek i słynny na całą Polskę dowcipniś i kawalarz.

Bibliografia

Almanach Żółkowskiego; Dąbrowski: Aktorowie (tu listy Ż.); EdS IX; Recenzje Iksów; E. Szwankowski: Alojzy Żółkowski (ojciec), Warszawa 1956 (tu bibl. i 4 il.); TE II; K.W. Wójcicki: Warszawa i jej społeczność w początkach na­szego stulecia, Warszawa 1865 s. 81-108; Pam. teatr. 1956 z. 4 (J. Lipiński).

Ikonografia

S. Kurczyński: Portret (Posiedzenie Towarzystwa Sza­radzistów), akw., 1807 - MNWarszawa; J.F.Piwarski: 3 Port­rety, olej, ok. 1820 - MNWarszawa, zb. J. Gota Kraków; J. Moraczyński: Portret, olej, repr. fot. MTWarszawa; NN: Portret, gips - MTWarszawa; J. Sonntag: Ż. jako Organista (Nadgroda), lit. L.A. Dmuszewski: Dzieła Dramatyczne, t. III, Wrocław 1821; A. Hahn (Hann): Ż. jako Polkwicer (Nasze przebiegi) i J. Damse, lit., ok. 1822 - Arch. m. Krakowa i woj. krak.; J.N. Głowacki: Portret, lit., ok. 1828 - MNWarszawa; I. Gepner (zakład lit. Banku Polskiego Warszawa): Portret, lit., Świat Dramatyczny t. II, 1838; S. Marszałkiewicz, L. Letronne: Portret, lit., 1822 (?), repr. E. Szwankowski: Alojzy Żółkowski (ojciec). Warszawa 1956; J. Sonntag (zakład lit. L. Letronne’a Warszawa): Portret, lit.- MNWarsza­wa; Ch. Schonberg: Portret, mezzotinta - Bibl. Jagiell. (Gabinet Rycin); NN: Portret, drzew., repr. Tyg. ilustr. 1866 nr 367.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965, PWN, Warszawa 1973.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

Dariusz Kosiński rozmawia z Haliną Waszkiel