Grzegorz Sinko
ur. 13 czerwca 1923, Kraków – zm. (tragicznie) 30 marca 2000, Warszawa.
Historyk literatury, teatrolog; przez teoretyków zapamiętany jako metodologicznie zagorzały semiotyk. Krytyk teatralny i krytyk teatru. Anglista, tłumacz. Władał biegle kilkoma językami.
Uczęszczał do prestiżowego Gimnazjum i Liceum im. Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie, jednej z najstarszych świeckich szkół średnich w Polsce. Tzw. małą maturę zdał w 1939, a w czasie niemieckiej okupacji uczył się w szkole handlowej (Staatliche Handelsfachschule, 1940–1941). Następnie pracował jako goniec, stenotypista, księgowy w firmie o nazwie „Spójnia Budowlana”, a w końcu jako korespondent handlowy niemiecko-polski w fabryce części rowerowych w Krakowie (przy ul. Składowej 22). Jednocześnie na tajnych kursach poziomu licealnego zdał egzamin dojrzałości (1944), po czym – pod kierunkiem profesora Romana Dyboskiego – rozpoczął studia anglistyczne na działającym konspiracyjnie Uniwersytecie Jagiellońskim. Po wojnie skutecznie je kontynuował, by w 1948 uzyskać magisterium w zakresie filologii angielskiej. Jak zauważa Danuta Kuźnicka, Sinko „zawsze imponował doskonałą znajomością języków obcych. Angielskim, niemieckim i francuskim władał biegle, a znał także łacinę i rosyjski. Nad umiejętnościami językowymi, tak istotnymi w jego dalszej karierze, pracował od wczesnej młodości” [Kuźnicka 2012, s. 212]. Do końca 1948 pracował w dziale kulturalnym „Dziennika Polskiego”, na którego łamach debiutował artykułem Poezja Murzynów amerykańskich opublikowanym w dodatku pisma o nazwie „Dziennik Literacki” [nr 32, tekst podpisany (gs)].
Pracę naukową rozpoczął Sinko we Wrocławiu. Od 1949 do 1953 był najpierw starszym asystentem i następnie adiunktem w Katedrze Filologii Angielskiej. Tu w 1950 doktoryzował się na podstawie rozprawy o Samuelu Foote’m (promotorem dysertacji był prof. Juliusz Krzyżanowski). W tym samym roku wziął ślub z Zofią Zarzycką-Skarbińską, również anglistką i historykiem literatury. Do Warszawy przeniósł się, gdy w 1953 „władze likwidują wydziały filologii angielskiej niemal w całej Polsce (przetrwa wyłącznie anglistyka na UW). Anglistyka jest [wtedy] niebezpieczna, bo daje niezależność: można słuchać innych [niż reżimowe] radiostacji albo czytać inne książki” [Winnicka 2000]. W latach 1953–1957 Sinko pracował w Sekcji Teatru Państwowego Instytutu Sztuki (od 1964 – Instytutu Sztuki PAN) w Warszawie i tu w 1955 – na podstawie pracy John Wolcot and His School – uzyskał tytuł naukowy docenta przyznany przez Państwową Komisję Kwalifikacyjną. „Mimo iż bardzo poważnie traktował świat nauki, środowisko akademickie i obowiązujące procedury, to czasem autoironicznie podkreślał, że nigdy nie zrobił habilitacji i już jako profesor powtarzał «chodzę sobie taki niehabilitowany»” [Kuźnicka 2012, s. 212]. Nominację na profesora nadzwyczajnego otrzymał w 1964.
W odwilżowym 1956 roku był redaktorem serii „Teksty Źródłowe do Historii Dramatu i Teatru”, wydawanej przez Państwowy Instytut Sztuki. Do 1965 pozostawał członkiem redakcji „Kwartalnika Neofilologicznego”. Rok akademicki 1957/1958 spędził w King’s College Uniwersytetu Londyńskiego jako stypendysta Fundacji Forda. Po powrocie do Polski opublikował w „Odrze” cykl obserwacyjno-refleksyjnej korespondencji z tego pobytu. W latach 1959–1963 ogłaszał artykuły i recenzje teatralne w tygodniku „Nowa Kultura”. Od 1958 pracował w Katedrze Filologii Angielskiej Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1965–1968 był jej kierownikiem, a stanowisko to zachował także po przekształceniu uczelnianej jednostki w Zakład Literatury Angielskiej i Amerykańskiej (1970–1971). Wcześniej, w latach 1968–1970, pełnił funkcję dyrektora Instytutu Filologii Angielskiej Uniwersytetu Warszawskiego. „Niewiele mówił o latach uniwersyteckich. Zwracał uwagę, że był profesorem wymagającym. Niechętnie wracał do wydarzeń 1968. Gorzko wspominał niepokój na uczelni i rozłam w środowisku akademickim. Przekonany o manipulacji i interesownej grze rozmaitych sił politycznych, nie stanął po stronie zbuntowanej młodzieży” [Kuźnicka 2012, s. 213]. „W marcu zamyka drzwi budynku. Nie wypuszcza swoich studentów na ulicę. Uważa, że to prowokacja, a studenci są pionkami w jakiejś intrydze politycznej. Chce ich chronić” [Winnicka 2000]. Nie zapisuje się do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, w związku z czym w 1971 zostaje zmuszony do odejścia z uczelni. „Ma pretensje do Uniwersytetu. Nie odwiedza uczelni, nie chce recenzować prac naukowych, nie chce, żeby mówiono o nim: profesor UW. Jest urażony” [Winnicka 2000].
Po powrocie do pracy w Instytucie Sztuki PAN (w 1971) związał się z Pracownią Teatru Współczesnego. Od tego samego roku wykładał też w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie (do 1977). W latach 1976–1987 był członkiem zespołu redakcyjnego dwutygodnika (potem miesięcznika) „Teatr”; publikował w nim (także w latach następnych) artykuły i recenzje, w tym (od 1988) cykl o teatrze telewizji. Ogłaszał także swoje prace (artykuły, recenzje, eseje) w innych czasopismach: „Pamiętniku Literackim”, „Roczniku Literackim” „Miesięczniku Literackim”, „Pamiętniku Teatralnym”, „Odrze”, ale przede wszystkim w „Dialogu”, na którego łamach drukowano także jego tłumaczenia tekstów dramatycznych z języka angielskiego i niemieckiego (w tym np. Kaspara Petera Handkego, czy Snoba Carla Sternheima czy Dziurę Normana Fredericka Simpsona). W 1978 otrzymał odznakę „Zasłużony Działacz Kultury”, a w 1983 został członkiem zwyczajnym Warszawskiego Towarzystwa Naukowego.
Hierarchię ważności poszczególnych osiągnięć badacza bodaj najobiektywniej zdiagnozowała (nieco ponad dziesięć lat po tragicznej śmierci Grzegorza Sinki) Danuta Kuźnicka. Jej ustalenia posłużą do wskazań i rozpoznań, które warto nie tylko przywołać, lecz również utrwalić na stronach encyklopedii. I tak: „Pierwszy obszar prac Sinki, z lat pięćdziesiątych, to badania nad dramatem i teatrem angielskim: opracowania wydawanych przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich tragedii Shakespeare’a: Makbet (doczekało się dwunastu wydań!) i Hamlet, a także studia nad dramatem i teatrem od połowy XVII, poprzez XVIII i XIX do początków XX wieku. Te pierwsze opracowania wielkich tragedii szekspirowskich mają właściwie charakter szkolny, ale szkolny w najlepszym tego słowa znaczeniu. Wydania tekstów dramatów opatruje Sinko rzetelnym komentarzem: omawia tło historyczne, społeczne i polityczne epoki, w której powstały, prezentuje obraz teatru tamtych czasów, daje treściwe, a przy tym zwięzłe streszczenie i opartą na aktualnym stanie badań spójną interpretację”. Kuźnicka zauważa przy tym bacznie i czujnie: „Wydaje się, iż w gruncie rzeczy [badacz] podzielał marksistowski pogląd o bazie kształtującej nadbudowę. U podglebia zjawisk artystycznych zawsze szukał uwarunkowań społecznych i bytowych. Był bowiem Sinko w swych najgłębszych przekonaniach racjonalistą. Wierzył w siłę rozumu, który uznawał za sankcję ostateczną. Z nieufnością odnosił się do wszystkich sfer związanych z emocjonalnością. Wykpiwał «natchnienia», powątpiewał w uczucia, odrzucał ideologie. Najwyżej cenił sobie niezależność myślenia i prawo do własnego, opartego na wiedzy sądu” [Kuźnicka 2012, s. 213–214].
Z bezprzykładną łatwością łączył Sinko wiedzę literaturoznawcy i filologa z kompetencjami teatrologa. Widać to było wyraźnie w takich choćby obszernych studiach autora, jak: Wielkość i upadek realizmu w teatrze angielskim XVIII w., Dramat oraz scena angielska okresu restauracji i XVIII w. czy Dramat oraz scena angielska XIX i początku XX w. Według komentarza Kuźnickiej: „Dziś te skromne edytorsko skrypty, odpowiednio ilustrowane, stanowiłyby bez wątpienia podstawę wartościowej książki. W opracowaniach tych kreśli Sinko szeroki obraz życia społecznego i gospodarczego Anglii, wyjaśnia podłoże wydarzeń politycznych i kulturalnych. Na takie tło rzutuje problematykę dramatów, a wszystko to opisuje barwnie i krwiście. (…) ów styl, niezwykle obrazowy, jędrny, pełen skrzącego się dowcipem sarkazmu to nieprzepłacona cecha pisarstwa Sinki. Pod jego piórem każda sfera zjawisk teatralnych i okołoteatralnych dawała asumpt do szerszej, często kpiarskiej refleksji” [Kuźnicka 2012, s. 214–215]. By anegdotycznym szlifem miał się gdzie wykazać, interpretował przede wszystkim angielskie komedie z XVIII, XIX i początków XX stulecia. Podejmowane w nich zagadnienia i problemy „zdecydowanie odpowiadały temperamentowi badacza. Jego zmysł krytyczny, bystra obserwacja zjawisk społecznych i poczucie humoru realizowały się w pełni w analizowaniu i opisywaniu wybranej tematyki” [Kuźnicka 2012, s. 216].
Wśród ważnych przedsięwzięć edytorskich Państwowego Instytutu Sztuki, uruchomionych przez Sinkę, należy też wskazać wydawaną przez Ossolineum serię „Teksty źródłowe do historii dramatu i teatru”, której badacz był redaktorem i dobrym duchem. W latach 1956–1959 z jego inicjatywy ukazało się pięć tomów. Najpierw wyszła Dramaturgia hamburska Gottholda Ephraima Lessinga w opracowaniu i przekładzie Olgi Dobijanki (1956), w 1958 roku Teorie dramatyczne Oświecenia francuskiego opracowała i przełożyła Ewa Rzadkowska, a Zbigniew Raszewski rozprawę Jakuba Furttenbacha O budowie teatrów (1958). Następnie ukazało się opracowanie wyboru pism Goethego i Schillera o dramacie i teatrze, przygotowane także przez Olgę Dobijankę (1959). Natomiast Irena Turska w 1959 roku przełożyła i przygotowała tom Jean-Georges’a Noverre’a pt. Teoria i praktyka tańca prostego i komponowanego, sztuki baletowej, muzyki, kostiumu i dekoracji (ze wstępem czeskiego znawcy tematu Jana Reya, autora książki Taniec, jego rozwój i formy). Były to prawdziwie ważne opracowania, przybliżające polskim czytelnikom zagraniczne teorie i wypowiedzi o dramacie i teatrze.
Istotną częścią dorobku Sinki były bez wątpienia przekłady. Oprócz dramatów, „tłumaczył eseje i opracowania Kernodle’a, Schechnera, Brechta, Esslina”. Natomiast „we współpracy z Konstantym Puzyną, ówczesnym redaktorem naczelnym miesięcznika [„Dialog”], powstaje wydanie pism jednego z najważniejszych prawodawców teatru współczesnego Edwarda Gordona Craiga. Przedarłszy się przez obszerne piśmiennictwo autora Sinko dokonał reprezentatywnego wyboru tekstów, umożliwiając czytelnikom polskim wieloaspektowe poznanie myśli wielkiego reformatora” [Kuźnicka 2012, s. 2016–2017]. Z czasem „coraz bliższy jest też kontakt uczonego z inscenizacją, żywym teatrem. Badania realizacji scenicznych dramatu i refleksja nad przedstawieniem teatralnym, jego budową i sposobem funkcjonowania w kulturze zaczynają dominować nad zainteresowaniami anglisty”. Jak się w kolejnych latach okazało, było to znamienne w badawczych skutkach i ogłaszanych w związku z tym artykułach czy książkach.
Jak zwraca uwagę Kuźnicka, równolegle z podjęciem pracy w Instytucie Sztuki PAN nawiązał Sinko bliższą współpracę z „Teatrem” (od stycznia 1976 znalazł się wśród autorów tzw. „stale współpracujących”, a w marcu 1977 został członkiem zespołu redakcyjnego pisma). „W latach 1970–1988 ukazało się w «Teatrze» 138 jego tekstów: recenzji z przedstawień, esejów problemowych, omówień książek i innych publikacji, w tym obcojęzycznych. (…) [Po latach] zaryzykuję twierdzenie, że właśnie w luźnej formie artykułu krytycznego, umożliwiającego swobodne łączenie treści naukowych, historycznoliterackich, historycznoteatralnych, filologicznych i teoretycznych z elementami opisu przedstawienia, wrażliwej jego oceny i nieskrępowanej ekspresji własnego barwnego intelektu, odnajdywał się autor najpełniej. (…) Przynosił wiedzę o zjawiskach, autorach i tekstach mało znanych lub w tamtych czasach – ze względu na bariery polityczne, brak dostępu do materiałów i słabą znajomość języków obcych – niedostępnych. Jego recenzje rozrastały się w mini studia ukazujące zjawiska teatralne i wątki literackie w ich przejawianiu się w różnych czasach i kręgach kulturowych. Znał się na literaturze antycznej i nowożytnej, na teatrze i historii sztuki”. Potrafił „wprowadzić istotne informacje wykraczające poza bezpośredni temat, ukazać inspirujące perspektywy interpretacyjne” oraz „z lotu ptaka spojrzeć na omawiane zagadnienie, dostrzec istotę problemu i usytuować go w szerokich kontekstach” [Kuźnicka 2012, s. 217]. Na łamach „Teatru” publikował teksty o „inscenizacjach Shakespeare’a, Webstera, Goethego, Brechta, Williamsa, Kleista, Müllera, ale także Mickiewicza, Słowackiego, Witkiewicza, Bogusławskiego, Mrożka, Gombrowicza i wielu innych. Omawiał problemy przekładów z języków obcych i zagadnienia związane z adaptacjami tekstów niedramatycznych dla sceny. Prezentował dokonania teatrów zagranicznych goszczących z występami w Polsce. Pisał o wystawieniach scenicznych dramatów dawniejszych, ale i autorów współczesnych. Jego kompetencje filologiczne i znajomość literatury krytycznej w językach obcych objawiły swą szczególną przydatność podczas analiz skomplikowanych zagadnień inscenizacji tych właśnie najnowszych autorów, a także szerzej, przełamujących konwencje dokonań awangardowych reżyserów”. Charakteryzowała go intelektualna „otwartość i przenikliwość”. „Opowiadał się zdecydowanie za teatralnymi poszukiwaniami i eksperymentami, za nowatorstwem i odchodzeniem od tradycji, jeśli tylko stał za tym przemyślany program ideowy i przekonująca wartość artystyczna. W publikacjach tych uwidoczniał się nowy kierunek badawczy, realizowany przez uczonego w Instytucie – teoria, a ściślej mówiąc, semiotyka teatru” [Kuźnicka 2012, s. 218].
Sinko był bowiem uczestnikiem prawdziwie ważnej dyskusji, którą od numeru 20. (z 16 października 1974 roku) publikowano na łamach „Teatru”. Redakcja, rozesławszy uprzednio zaproszenia poszczególnym, wybranym skrupulatnie dyskutantkom i dyskutantom, rozpoczęła prezentowanie udzielonych odpowiedzi o stanie, zadaniach i metodologii polskiej nauki o teatrze. Było to przedsięwzięcie tym ważniejsze, że szczególną uwagę zwrócono na teoretyczne zaniedbania polskiej teatrologii. Intencje i niepokoje, jakimi kierowali się redaktorzy „Teatru”, wyrażone zostały w tak sformułowanym komentarzu: „Wydaje się, że dysproporcja pomiędzy wielkim dorobkiem badań nad historią sceny narodowej a stanem myśli teoretycznej jest u nas zjawiskiem rażącym”. Ponieważ nierówność tę uznano za „ciążącą na współczesnej praktyce teatralnej” [„Teatr” 1974, nr 20, s. 4], redakcja przystąpiła do uporządkowania teatroznawczego pola badań teoretycznych, zapraszając do dyskusji najwybitniejszych znawców dyscypliny. O bezsprzecznej randze przedrukowanych głosów zaświadczają nazwiska wszystkich naukowców, którzy nadesłali odpowiedzi (tu: w kolejności publikacji na łamach „Teatru”): Grzegorz Sinko, Jerzy Ziomek, Henryk Szletyński, Stefania Skwarczyńska, Kazimierz Kowalewicz, Tadeusz Sivert, Maciej Żurowski i Sławomir Świontek.
W artykule otwierającym tę dyskusję – pod znamiennym tytułem O potrzebie teorii – Sinko postawił tezę: „Podobnie jak cała dzisiejsza humanistyka stanowi tak zwana teatrologia splot co najmniej kilku dyscyplin badawczych i teren ścierania się kilku doktryn (…)”. Jej podstawy określiła po wojnie – zgodnie z obowiązującą w Europie tradycją – historia teatru. Innymi słowy – reguły teatrologicznej gry ustanawiały konieczne po 1945 r. badania źródłowo-dokumentacyjne. „W naszych warunkach, przy ogromnych lukach w tym właśnie zakresie, a także wobec konieczności ocalenia rozproszonego i ginącego materiału, formuła taka miała ponadto istotne znaczenie społeczne: służyła utrzymaniu i wzmacnianiu historycznej i narodowej świadomości kulturalnej w niespokojnych czasach przemian”. Postawa badawcza historyków teatru zaowocowała wykonaniem ogromnej pracy materiałowo-archiwalnej i – pozostając w ogrodniczej metaforyce – urodzajnym zaszczepieniem wśród entuzjastów tematyki teatroznawczego bakcyla, opierającego się jeszcze „na szacownej metodzie historycznej, której patronowało w XIX wieku dzieło Eduarda Devrienta, a którą w epoce właśnie przemijającej uwieńczył dorobek Heinza Kindermanna [autora dziesięciotomowej Theatergeschichte Europas], czy Allardyce’a Nicolla [tu: np. wyd. polskie jako Dzieje teatru i dwa tomy Dziejów dramatu]”. Ich prace wyznaczały jednocześnie, według Sinki, granice metody historycznej i były (najlepszym) unaocznieniem jej możliwości.
W połowie lat siedemdziesiątych poprzedniego stulecia pojawiła się jednak potrzeba całkiem nowych wyzwań metodologicznych. Zdaniem Sinki miejsce spotkania historii i współczesności dla teatrologa wyznaczała – tak dla sztuki scenicznej ważna i stale się wtedy doskonaląca – sprawa dokumentacji życia teatralnego: zapisu audiowizualnego, egzemplarzy reżyserskich, zbiorów recenzji, ale ponad wszystko właściwego i wyczerpującego opisu przedstawienia. Przeprowadzenia tego ostatniego „nie da się załatwić bez przyjęcia jakiejś nadrzędnej doktryny naukowej i opartej na niej metodologii”, czyli – teorii. Dlatego współczesna wiedza o teatrze musi koniecznie – jak postulował Sinko – zwrócić się ku semiologii i antropologii kultury, ponieważ one „dostarczają dziś [1974] warsztatu, przy którego pomocy możemy badać dzieło teatralne w całości i w jego poszczególnych tworzywach, a także w odniesieniu do społeczeństwa, z którego dane dzieło wyszło lub które dane dzieło odbiera”. Naturalnie, sprawdzonymi (obiektywnie i precyzyjnie) sposobami działania tej metody dysponowało nowoczesne językoznawstwo spod znaku (a raczej przełomu) Ferdinanda de Saussure’a i jego następców. W teatrze wszak wszystko, co dzieje się na scenie, mówi (tj. komunikuje) swoim „językiem”, zaczerpniętym i przekładalnym tylko w obrębie przyjętego (rozumianego) systemu: tekst, ruch, gest, mimika, scenografia czy nawet przestrzeń sceniczna. „Z nadrzędności procesu komunikacji w teatrze wynika, że można rozpatrywać wszystkie używane tu tworzywa jako systemy znakowe, a całość przedstawienia jako komunikat przekazany w tych systemach”. Zdaniem Sinki nadszedł więc najwyższy więc czas, by porzucić bezpieczne, acz przestarzałe metody mówienia o teatrze, oparte na pozytywistycznym historyzmie, teoriach psychologii głębi czy wreszcie – „na przymierzaniu omawianego dzieła do egzystencjalistycznego modelu człowieka i świata sprzed lat dwudziestu kilku”. „Jutrzenka swobody” dla teorii teatru tkwiła bowiem, jego zdaniem, w badaniach „nad zjawiskami komunikowania się w ujęciu antropologizującym”. Potrzeba teorii była w przekonaniu autora paląca, ale nie wykluczała dalszego, koniecznego rozwoju i uzupełniania badań historycznych. Sinko dopominał się jedynie o należne, równouprawnione miejsce dla badań teoretycznych, z ich jasno określonym celem („czego od teorii chcemy”), czemu służyć m.in. miałaby konsolidacja sił – tej starej i tej nowo kształcącej się – kadry naukowej, której rozproszone działania niezmiennie przypominały autorowi „badawczą partyzantkę”. Jasne było, że walka o uznanie teorii za pełnoprawną i istotną sferę badań teatrologicznych była dla Sinki-teatrologa najważniejsza. „Upierał się (…) przy dywersyfikacji podejść do przedmiotu, a także precyzji stosowanych kategorii badawczych. (…) Historycy, nieuznający, a pewnie i nie w pełni świadomi względności pojęcia «faktu», bronili domniemanego «obiektywizmu» wiedzy na «faktach» właśnie opartej. Oczytany w literaturze światowej Sinko widział, że w humanistyce kruszeją podstawy XIX-wiecznego, pozytywistycznego podejścia do nauki” [Kuźnicka 2012, s. 221].
Naturalnie, łatwo zgadnąć, że w połowie lat siedemdziesiątych XX wieku nie wszyscy byli skłonni podzielić takie przekonania. Ale Sinko „miał jasno określoną wizję modelu badań nad teatrem”. Ich podstawą, jak zawzięcie sądził, „powinna być baza metodologiczna w postaci najlepiej ugruntowanej w danej dziedzinie teorii. W wypadku teatru taką bazą była oparta na strukturalizmie semiotyka i szerzej teoria literatury. Tę dziedzinę wiedzy uważał za najważniejsze źródło inspiracji dla badań teatralnych” [Kuźnicka 2012, s. 218], a „praca nad teorią teatru pochłaniała go bez reszty” [s. 222].
Dlatego Danuta Kuźnicka wskazuje trzy wybitne książki Sinki napisane w wyniku takiego uprawiania teatrologii: Kryzys języka w dramacie współczesnym. Rzeczywistość czy złudzenie? (Wrocław 1977), Opis przedstawienia teatralnego – problem semiotyczny (Wrocław 1982) oraz Postać sceniczna i jej przemiany w teatrze XX wieku (Wrocław 1988). „Przywoływał w nich bogatą literaturę w języku angielskim, niemieckim i francuskim: językoznawczą, teoretycznoliteracką i teatrologiczną (…) [i] wydobywał kategorie pojęciowe umożliwiające precyzyjny opis i analizę zjawisk, które poddawał oglądowi. Porządkował zazębiające się zakresy pojęć, wyjaśniał mechanizmy, wskazywał i rozwikływał sprzeczności. Dokładna analiza dramaturgii teatru absurdu w Kryzysie języka… przywiodła go do stwierdzenia, iż niekomunikatywny język dramatu współczesnego jest odzwierciedleniem kryzysu więzi międzyludzkich we współczesnym świecie, obrazem kryzysu kultury”. Tak sformułował przykrą, ale prawdziwą diagnozę: „To nie jest kryzys języka w teatrze, tylko kryzys w porozumiewaniu się między ludźmi. Dlatego dramaturdzy nie mogą pisać dialogów. Relacje między ludźmi stają się brutalne”. „W Opisie przedstawienia… odrzucił koncepcję spektaklu jako makroznaku i przyjął, że przedstawienie jest tekstem, do którego opisu najlepiej predysponowany jest język, którym mówimy. Pojęcie tekstu przydatne jest przy analizie postaci scenicznej (Postać sceniczna i jej przemiany…). Postać sceniczna jest autonomicznym tekstem w obrębie przedstawienia, jest konstrukcją powstającą na poziomie całości widowiska w odwołaniu do kompetencji widza, jego doświadczenia i wiedzy o świecie. W stosunku do postaci «teatru absurdu» niezbędne jest odniesienie do pojęcia «światów możliwych» wypracowanego przez współczesną logikę modalną. Rozróżnienie świata możliwego wyznaczonego przez całość przedstawienia i światów możliwych postaci jest istotą konfliktu w wielu dramatach współczesnych. W książkach swych Sinko nie tylko zaznajamiał czytelników polskich z literaturą światową, ale też, i przede wszystkim, jako jeden z niewielu włączał własne koncepcje w krąg myśli europejskiej” [Kuźnicka 2012, s. 219–220].
W konkluzjach wspomnienia Kuźnickiej można przeczytać: „O ile niechętnie angażował się w życie społeczności akademickiej (…), to w rozmowach prywatnych dzielił się szczodrze swoją wiedzą. Relacjonował przeczytane artykuły, omawiał stanowiska, wskazywał mocne i słabe punkty poglądów różnych, przede wszystkim zagranicznych badaczy. Podziwiał Erikę Ficher-Lichte i Jeana Altera, przywoływał prace Anne Ubersfeld i Marca de Marinisa, przyniósł do użytku dla wszystkich w Zakładzie Teatru [IS PAN] kserokopie świetnych, przeglądowych prac teoretycznoliterackich m.in. Jonathana Cullera, Christophera Norrisa, Lindy Hutcheon i Ihaba Hassana. Wybór tych książek ukazuje, że uważnie przyglądał się poststrukturalizmowi. Doceniał rangę przemian paradygmatu pojęciowego współczesnej humanistyki. Poruszyły go teorie Jacques’a Derridy. (…) [Ale] Dekonstrukcjonizm, radykalnie podważający podstawowe zręby myśli europejskiej, wywracający do góry nogami porządki i hierarchie, przyjmował z niedowierzaniem”. Nie sądził, że „podważanie i zawieszanie opozycji, idea suplementarności i eksploracja poboczy mogą stanąć w centrum zainteresowania humanistów i okazać się kategoriami adekwatnie odnoszącymi się do zjawisk artystycznych i szerzej kulturowych we współczesnym świecie” [Kuźnicka 2012, s. 222].
Ustalenia (m.in.) za: Danuta Kuźnicka, Grzegorz Sinko. Sylwetka badacza i krytyka teatru, „Pamiętnik Teatralny” 2012, z. 1–2, s. 211–222. O szczegółach i okolicznościach tragicznej śmierci Grzegorza Sinki – zob.: Ewa Winnicka, Śmierć profesora, „Polityka” 2000, nr 17, s. 32–33.
Bibliografia
Teatralia
- Sheridan and Kotzebue. A Comperative Essay (=„Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego”, Seria A, nr 27), Wrocław 1949;
- Samuel Foote. The Satirist of Rising Capitalism (=„Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego”, Seria A, nr 47), Wrocław 1950 [rozprawa doktorska, 72 strony];
- Dramat oraz scena angielska okresu Restauracji i XVIII wieku, Warszawa 1953 [wyd. 2. tamże, 1954; jako „Materiały do nauki historii teatru dla szkół teatralnych”];
- Dramat oraz scena angielska XIX i początku XX w., [w:] Teatr krajów zachodniej Europy XIX i początku XX wieku. Cz. 1. Kraje anglosaskie, Warszawa 1954;
- John Wolcot and His School. A Chapter from the History of English Satire (=„Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego”, Seria A, nr 79, Wrocław 1962;
- Kryzys języka w dramacie współczesnym. Rzeczywistość czy złudzenie?, Wrocław 1977 [zawiera m.in. «Kasper» Handkego – sztuka o języku; Dwie sztuki o komunikowaniu się ludzi (na temat Ocalonych E. Bonda oraz Chałupniczej roboty F.X. Kroetza); Prześmiewcy i krytycy języka (dotyczy L. Carrolla, F. Mauthnera i A. Korzybskiego); Samuel Beckett – niszczyciel czy wirtuoz?; Eugène Ionesco – ofiary neofilologii];
- Opis przedstawienia teatralnego – problem semiotyczny, Wrocław 1982 [Nagroda Wydziału I Nauk Społecznych PAN w 1983. Treść: Język i przedmiot opisu; Teorie tekstu do lat siedemdziesiątych; Współczesne teorie tekstu; Problemy segmentacji przedstawienia; Opis przedstawienia – głosy teoretyczne; Próba opisu – realizacje w praktyce; Zakończenie];
- Postać sceniczna i jej przemiany w teatrze XX wieku, Wrocław 1988 [Nagroda Sekretarza Naukowego PAN za 1988 oraz nagroda Funduszu Literatury za 1998].
Drobne prace teatralne
- Próby dramatyczne Józefa Andrzeja Załuskiego, „Pamiętnik Literacki” 1950, z. 3–4, s. 792–832;
- Wielkość i upadek realizmu w teatrze angielskim XVIII wieku, „Pamiętnik Teatralny” 1952, z. 1, s. 144–175;
- Dramat angielski i niemiecki w wydawnictwach PIW, „Pamiętnik Teatralny” 1955, z. 1, s. 206–216;
- G.B.S. [George Bernard Shaw] na fotelu recenzenckim, „Dialog” 1959, nr 11, s. 120–131;
- Stara i młoda Anglia, „Dialog” 1961, nr 4, s. 89–102 (o dramacie angielskim z lat 1920–1960);
- Irlandia daleka i bliska, „Dialog” 1961, nr 10, s. 106–117 [o Seanie O’Casey’u];
- Sześć morderstw w katedrze, „Dialog” 1962, nr 8, s. 113–122 [o motywie morderstwa w katedrze w dramacie europejskim];
- Doktora Fausta podróż przez wieki, „Dialog” 1963, nr 3, s. 104–116;
- Brecht a literatura angielska, „Dialog” 1964, nr 5, s. 96–109;
- Łatwe i trudne podboje Don Juana, „Dialog” 1974, nr 8, s. 91–110.
Prace edytorskie i redakcyjne
- William Shakespeare, Makbet, przełożył Józef Paszkowski, Wrocław 1951 [i wyd. następne/uzupełniane];
- Daniel Defoe, Przypadki Robinsona Kruzoe, pod redakcją Jana Kotta, Warszawa 1953 [i wyd. następne];
- William Shakespeare, Hamlet, królewicz duński, Wrocław 1953 [i wyd. następne/uzupełniane];
- Charles Dickens, Szkice Boza. Przedstawiciel niehandlowy, przełożyła Zofia Sroczyńska, [wybór Grzegorz Sinko], Warszawa 1955,
- Teksty źródłowe do historii dramatu i teatru, pod redakcją Grzegorza Sinki, Wrocław 1956 [tu: T. 1, G.E. Lessing, Dramaturgia hamburska, wybór Grzegorz Sinko; T. 2, Ewa Rzadkowska, Teorie dramatyczne Oświecenia francuskiego];
- Edward Gordon Craig, O sztuce teatru, wybór Grzegorz Sinko, przełożyła Maria Skibniewska, wstęp i noty Zbigniew Hübner], Warszawa 1964 [i wydania następne].
Przekłady
- Angielski dramat mieszczański XVIII wieku. G. Lillo, E. Moore, S. Foote, Wrocław 1955 [zawiera następujące teksty: Kupiec londyński Lillo’ego, Gracz Moore’a i Nabab indyjski Foote’a];
- Angielska komedia Restauracji [George Etherege: Możność chęciom niedostała; William Wycherley: Żona wiejska, William Congreve: Światowe sposoby], Wrocław 1962 [w warszawskim Teatrze Rozmaitości wystawiono Żonę wiejską w 1966];
- Norman Frederick Simpson, Dziura [utwór dramatyczny], „Dialog” 1963, nr 4;
- Brendan Behan, Skazaniec (Komedio-drama), „Dialog” 1963, nr 11 [wystawiono w warszawskim Teatrze Ludowym w 1967];
- Wole Soyinka, Mocna krew [utwór dramatyczny], „Dialog” 1966, nr 8;
- Carl Sternheim, Snob (Komedia), „Dialog” 1968, nr 7 [realizacja w Teatrze Telewizji w 1969];
- Peter Handke, Kaspar [utwór dramatyczny], „Dialog” 1970, nr 10 [realizacja w krakowskim Teatrze Zamkniętym w 1986 i Starym Teatrze w 1987];
- Daniel C. Gerould, Podróże Perseusza albo Okropna głowa [utwór dramatyczny], „Dialog” 1971, nr 12;
- Franz X. Kroetz, Chałupnicza robota (Sztuka w 20 obrazach), „Dialog” 1972, nr 10;
- Punch i Judy (Tragicznie komiczna albo komicznie tragiczna sztuka), „Scena” 1977, nr 6 [anonimowy tekst został spisany – z teatrzyku Włocha o nazwisku Paccini – w Londynie w 1827 przez J. Payne-Colliera; jako Niech żyje Punch wystawiono rzecz wg scenariusza Włodzimierza Fełenczaka w białostockim Teatrze Lalek „Świerszcz” w 1973];
- Thomas Bernhard, Ignorant i szaleniec [utwór dramatyczny], „Dialog” 1974, nr 5;
- Christopher Hampton, Dzikusy [utwór dramatyczny], „Dialog” 1975, nr 5;
- Frank Wedekind, Duch ziemi. Puszka Pandory, Kraków 1981;
- [Tekst anonimowy pt.] Doktor Johann Faust [utwór dramatyczny wystawiony przez warszawski Teatr Nowy w 1986; niedrukowany].
Milan Lesiak (2017)
Grzegorz Sinko – krytyk teatralny
Początki aktywności krytycznoteatralnej Sinki przypadają na koniec lat pięćdziesiątych, kiedy podjął współpracę z tygodnikiem „Nowa Kultura" (od 1947 jego recenzje pojawiały się również w „Dzienniku Polskim“). Recenzje i krótkie teksty teatralne pisywał regularnie, choć niezbyt często, od 1958 do 1963, czyli do czasu rozwiązania pisma, w miejsce którego pojawił się początkowo bojkotowany przez środowisko twórców i intelektualistów tygodnik „Kultura”. Dla „Nowej Kultury" recenzował przede wszystkim inscenizacje klasyków światowego dramatu i współczesnych autorów: Williama Shekespeare’a, Carlo Gozziego, Lope de Vegi, Johanna Wolfganga Goethego, Jeana Cocteau, George’a Bernarda Shawa, Jeana-Paula Sartre’a, Friedricha Dürrenmatta czy Harolda Pintera. Pisał recenzje ze spektakli uznanych i dobrze zapowiadających się reżyserów (Zygmunta Hübnera, Jerzego Kreczmara, Konrada Swinarskiego, Jerzego Grotowskiego), jakkolwiek nie pomijał też twórców, którzy nie zapisali się wyraziście w historii polskiego teatru – wydaje się, że w takich sytuacjach o wyborze recenzowanego tytułu decydował autor sztuki. Recenzowane przedstawienia Sinko oglądał przede wszystkim w Warszawie (Teatr Dramatyczny m.st. Warszawy, Teatr Powszechny, Teatr Polski, Teatr Ateneum im. Stefana Jaracza, Teatr Komedia), choć zdarzało mu się również wyjeżdżać do Krakowa (Stary Teatr), Wrocławia (Teatr Polski) czy Opola (Teatr 13 Rzędów).
Po zaprzestaniu współpracy z warszawskim tygodnikiem krytyk powrócił do pisania recenzji teatralnych dopiero pod koniec lat sześćdziesiątych. Nawiązał wówczas współpracę z miesięcznikiem „Dialog" (od 1968) i „Miesięcznikiem Literackim" (od 1970), gdzie pojawiały się jego szkice poświęcone obecności w dramacie i teatrze motywów oraz postaci literackich (np. Don Juana, Joanny d’Arc, Ulissesa), omówienia twórczości dramaturgicznej wybranych autorów (np. Stanisława Ignacego Witkiewicza, Franza Xavera Kroetza, Petera Handkego), a także recenzje spektakli. Oprócz inscenizacji klasyki omawiał przedstawienia oparte na twórczości współczesnych dramatopisarzy: zagranicznych (np. Edwarda Bonda) i polskich (Tadeusza Różewicza, Sławomira Mrożka czy Helmuta Kajzara). Z mniejszą częstotliwością publikował też recenzje w „Literaturze" (od 1972), „Kulturze" (od 1975) i „Życiu Warszawy“, a w „Pamiętniku Teatralnym” (od 1973) – eseje poświęcone współczesnej twórczości dramatopisarskiej (Handke, Bond, Kroetz).
Podstawowym i najważniejszym miejscem krytycznoteatralnej wypowiedzi okazało się dla Sinki pismo „Teatr“. Jego pierwsza recenzja na łamach dwutygodnika (który po okresie zawieszenia w stanie wojennym przekształcono w miesięcznik) została opublikowana w 1970 i dotyczyła inscenizacji Koriolana Shakespeare’a. Spektakl wyreżyserowany przez Bertolta Brechta w Berliner Ensamble polska publiczność mogła zobaczyć w Warszawie podczas gościnnego występu niemieckiego zespołu. Kolejne recenzje dotyczyły przede wszystkim realizacji sztuk szekspirowskich, chociaż pisał również o inscenizacjach dramatów innych autorów, dawniejszych i współczesnych, polskich (Wojciecha Bogusławskiego, Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewicza, Witkacego, Mrożka, Kajzara, Witolda Gombrowicza, Mrożka) i zagranicznych (Heinricha von Kleista, Friedricha Schillera, Franka Wedekinda, Henrika Ibsena, Brechta, Johna Osborna, Heinera Müllera, Pintera). W 1976 rozpoczął współpracę z pismem jako stały współpracownik, a rok później znalazł się w zespole redakcyjnym. Od 1987 pisał przede wszystkim omówienia spektakli Teatru Telewizji, których na stronach pisma ukazało się kilkanaście. Z „Teatrem” był związany do 1988. Później skupił się bardziej na aktywności naukowej (był w Polsce jednym z najwybitniejszych semiotyków teatru), a nieliczne recenzje, które ukazywały się w „Nowych Książkach“, „Kwartalniku Neofilologicznym” i „Przeglądzie Humanistycznym" często dotyczyły publikacji z zakresu teatrologii i literaturoznawstwa wydawanych za granicą.
W okresie blisko dwudziestoletniej współpracy z „Teatrem" powstało prawie 170 tekstów: recenzji spektakli (w tym realizacji telewizyjnych) oraz książek o tematyce teatralnej, szkiców i felietonów komentujących współczesne życie teatralne w Polsce, a także poza jej granicami. Sinko był szczególnie zainteresowany teatrem za zachodnią granicą, którego rozwój, tendencje i zjawiska mógł śledzić dzięki bardzo dobrej znajomości języka niemieckiego i dostępu do niemieckojęzycznej prasy. Był na bieżąco z rankingami artystów i teatrów, a co jakiś czas publikował sprawozdania z lektury w formie artykułów lub felietonów. Bardzo dobra znajomość języków obcych procentowała dużym rozeznaniem w zjawiskach teatralnych na świecie, o których chętnie pisał, dostarczając polskim teatrologom i teatromanom wiedzę o interesujących autorach, tekstach, reżyserach, a także informacje o profilach artystycznych i strategiach działania wyróżniających się teatrów. W tekstach krytycznych i esejach pojawiały się omówienia twórczości Petera Steina, Clausa Peymanna, Franka Castorfa, Roberta Wilsona, Piny Bausch, Heinera Müllera czy Bread and Puppet Theatre, choć pisał również o polskich artystach, m.in. o Józefie Szajnie, Konradzie Swinarskim, Krystianie Lupie czy eksperymentalnych teatrach, np. o Teatrze Studio. Zainteresowanie zachodnim teatrem przejawiało się również w recenzjach występów zagranicznych teatrów w Polsce. Omawiał spektakle oglądane zarówno w ramach międzynarodowych festiwali czy przeglądów (np. Sezon Teatru Narodów w Warszawie, Międzynarodowe Spotkania Teatralne w Warszawie), jak i podczas występów zespołów teatralnych nie ujętych w ramy cyklicznych wydarzeń. Recenzje spektakli (m.in. z Węgier, Szwecji, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Niemiec, Grecji) wzbogacał wiedzą o konkretnych teatrach, zespołach czy reżyserach.
Osobną kategorię recenzowanych przedstawień stanowił Teatr Telewizji. Na łamach „Teatru" Sinko zrecenzował nieco ponad dziewięćdziesiąt realizacji. Pierwszym tytułem był Faust Goethego w reżyserii Grzegorza Królikiewicza z 1976. Po dłużej przerwie do Teatru Telewizji krytyk powrócił dopiero w 1986 recenzją z Hamleta w reżyserii Jana Englerta. Od 5. numeru pisma „Teatr" z 1987 pisał o Teatrze Telewizji regularnie, właściwie nie wypowiadając się już na temat teatru „żywego planu" (wyjątek stanowiły recenzji z gościnnych występów zagranicznych zespołów). Wśród recenzowanych twórców znaleźli się zarówno reżyserzy teatralni, jak i filmowi, próbujący nowego medium, m.in. Kazimierz Kutz, Olga Lipińska, Andrzej Sapija, Barbara Borys – Damięcka, Andrzej Titkow, Krzysztof Zanussi, Mikołaj Grabowski, Zygmunt Hübner, Maciej Wojtyszko, Krzysztof Babicki, Adam Hanuszkiewicz, Feliks Falk, Andrzej Łapicki, Andrzej Zaorski i wielu innych. Spektaklom telewizyjnym wystawiał pozytywne noty przede wszystkim za umiejętne odczytanie dramatu przez reżysera, spójną interpretację i właściwe wykorzystanie środków filmowych. Omawiał też rejestracje spektakli zagranicznych: telewizji radzieckiej, niemieckiej czy brytyjskiej.
Niewątpliwie silne piętno na tekstach krytycznych Sinki odciskały jego kompetencje filologiczne, a także znajomość opracowań dramatologicznych i teatrologicznych, czytanych w obcych językach. Elementem niemalże każdej recenzji spektaklu była solidna filologiczna analiza i interpretacja dramatu, wpisana w szeroki kontekst historycznokulturowy i historycznoteatralny (okoliczności powstania dramatu, historia jego recepcji, realizacje sceniczne w innych krajach, itd.), świadcząca o jego ogromnej erudycji. Nierzadko wprowadzał informacje dotyczące tradycji wystawiania danej sztuki za granicą, omawiał problematykę utworów danego autora, dotychczas nie drukowanych w Polsce, czy dzielił się spostrzeżeniami na temat wcześniejszych prac ocenianego reżysera. Czasem wiedza kontekstowa była tak szeroka, że omawiany spektakl sprawiał wrażenie zaledwie dodatku do eseju z zakresu historii teatru bądź dramatu.
Sinko był wnikliwym i wymagającym widzem teatralnym. Ocenie poddawał nie tylko koncepcję reżysera, którą analizował na poziomie idei i rozwiązań inscenizacyjnych – nawet jeśli nota była negatywna, starał się zrozumieć intencje i motywacje twórcy. Dostrzegał również i doceniał pracę scenografów czy aktorów, którym poświęcał stosunkowo dużo miejsca w tekście. Zauważał wpływ kierownika literackiego na ostateczny kształt przedstawienia i oceniał jakość tłumaczenia. Analiza pracy tłumacza pod jego piórem nierzadko rozrastała się w studium teoretyczne dotyczące specyfiki przekładu, co zapewne brało się stąd, że sam był tłumaczem: „Jeśli zatem tłumacz chce przenieść do innego języka nieuszczuplone znaczenie dzieła literackiego, musi w ramach systemu tego języka stworzyć ekwiwalenty całego systemu modelującego drugiego stopnia (czy system transformacji fakultatywnych). Chodzi tu o ekwiwalent zarówno zabiegów indywidualnie zastosowanych przez autora (określanych potocznie jako ‘styl’), jak też przede wszystkim o ekwiwalenty współtworzących znaczenie presupozycji kulturowych (‘zbiorowy styl’ epoki i kraju, osadzony w indywidualnych cechach całych kultur)" [„Wierna niewierność" – oksymoron czy specyfika teatru?, „Teatr" 1978, nr 24]. Cenił teatr antygwiazdorski i zaangażowany. Był zwolennikiem teatralnych poszukiwań i eksperymentów, jakkolwiek wymagał od twórców spójnej koncepcji, uzasadniającej wybór środków scenicznego wyrazu: „(…) reżyser musi się zawsze zmierzyć z problemem, czy i jak jego wykładnia mieści się w ogóle w ramach inscenizowanego dzieła; praca wbrew temu dziełu, czy praca nad tematem, który danej interpretacji nie przyjmie, staje się bezsensowna" [Wokół Koriolana, „Teatr" 1970, nr 23]. W esejach i artykułach krytycznych umiejętnie łączył wiedzę filologa z kompetencjami teatrologa.
Bibliografia krytycznoteatralna
Recenzje spektakli
• Wielka bomba na sali [Jan Potocki: Parady, reż. Ewa Bonacka, Teatr Dramatyczny m.st. Warszawy], „Nowa Kultura" 1959, nr 1; • Gorzki książkę Danii [William Shakespeare: Hamlet, reż. Irena Babel, Państwowy Teatr Powszechny], „Nowa Kultura" 1959, nr 9; • Cena i koszty modernizacji [William Shakespeare: Sen nocy letniej, reż. Aleksander Bardini, Teatr Ateneum im. Stefana Jaracza], „Nowa Kultura" 1959, nr 21; • Biała Magia w Pekinie [Carlo Gozzi: Księżniczka Turandot, reż. Konrad Swinarski, Teatr Dramatyczny m.st. Warszawy], „Nowa Kultura" 1959, nr 23; • Australijskie pretensje [Ray Lawler: Lato siedemnastej lalki, reż. Andrzej Makarewicz, Teatr Dramatyczny m. st. Warszawy], „Nowa Kultura" 1959, nr 25; • Krakowskie fragmenty [Karol Zuckmayer: Kapitan z Köpenick, reż. Lidia Słomczyńska, Stary Teatr w Krakowie; Lope de Vega: Pies ogrodnika, reż. Władysław Krzemiński, Szkoła Dramatyczna w Barbakanie], „Nowa Kultura" 1959, nr 32; • O wdzięku kobiecym – programowo [Arystofanes: Gromiwoja, reż. zespołowa, Państwowy Teatr Powszechny w Warszawie], „Nowa Kultura" 1959, nr 44; Cocteau nadal zabawny [Jean Cocetau: Orfeusz, reż. Jerzy Grotowski, Teatr 13 Rzędów w Opolu], „Nowa Kultura" 1959, nr 46; • Niebezpieczny wiek Bernarda Shaw [George Barnard Shaw: Kandyda, reż. Roman Zawistowski, Teatr Polski w Warszawie], „Nowa Kultura" 1960, nr 16; Kłopoty i niespodzianki [Sean O’Casey: Kogut zawinił…, reż. Zygmunt Hübner, Teatr Polski w Warszawie], „Nowa Kultura" 1960, nr 46; W sprawie komedii bulwarowej [Max Ragnier: Łowcy głów, reż. Andrzej Szczepkowski, Teatr „Komedia“], „Nowa Kultura” 1961, nr 28; • Ladacznica po trzynastu latach [Jean-Paul Sartre: Ladacznica z zasadami, reż. Ewa Bonacka, Teatr Narodowy w Warszawie], „Nowa Kultura" 1961, nr 42; Nasienie, które nie wschodzi [Sofokles: Siedmiu przeciw Tebom. Antygona, reż. Irena Babel, Teatr Powszechny w Warszawie], „Nowa Kultura" 1962, nr 38; • Dwa tematy i trzy wariacje [Temat z wariacjami (na podstawie Friedrich Dürrenmatt: Nocna rozmowa z człowiekiem, którym się gardzi; • Harold Pinter: Samoobsługa; • Edward Albee: Opowiadanie o Zoo), reż. Jerzy Kreczmar, Teatr Współczesny w Warszawie], „Nowa Kultura" 1962, nr 46; • Szkoła klasyki i coś więcej [Johann Wolfgang Goethe: Egmont, reż. Zygmunt Hübner, Teatr Polski w Warszawie], „Nowa Kultura" 1962, nr 39; • Moralistyka i arlekinada [Kazimierz Brandys: Inkarno, reż. Piotr Paradowski, Teatr Polski we Wrocławiu; • Franciszek Zabłocki: Arlekin – Mahomet, reż. Zygmunt Hübner, Teatr Polski we Wrocławiu], „Nowa Kultura" 1963, nr 13; Konfrontacje. Awangarda czy tradycja? [István Örkény: Strażak TOT, reż. Józef Gruda, Teatr Polski w Warszawie], „Dialog" 1968, nr 2; Konfrontacje: Bogata sztuka Gábora Thurzó [Thurzó Gábor: Advocatus diaboli, reż. Aleksander Strokowski Państwowy Teatr Powszechny w Łodzi], „Dialog" 1970, nr 5; • Konfrontacje: Nieskładna sztuka i składne przedstawienie [Dürrenmatt Friedrich: Play Strinberg, reż. Andrzej Wajda, Teatr Współczesny w Warszawie], „Dialog" 1970, nr 6; Berliński „Koriolan" w Warszawie. Wokół „Koriolana“* [William Shakespeare: Koriolan, reż. Bertolt Brecht, Berliner Ensemble (pokaz w Warszawie), „Teatr” 1970, nr 23; • „Hamlet" dla dorosłych* [William Shakespeare: Hamlet, reż. Adam Hanuszkiewicz, Teatr Narodowy w Warszawie], „Miesięcznik Literacki" 1970, nr 8; • Norwid w Teatrze Narodowym [wypowiedź], „Życie Warszawy" 1970, nr 255; • Król Jan na usługach dramaturgów [Friedrich Dürrenmatt: Król Jan według Szekspira, reż. Ludwik Rene, Teatr Dramatyczny m.st. Warszawy], „Dialog" 1971, nr 1; • Noc świętojańska czy noc Walpurgi?, William Shakespeare: Sen nocy letniej, reż. Konrad Swinarski, Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie], „Miesięcznik Literacki" 1971, nr 4; Szary Cezar [William Shakespeare: Juliusz Cezar, reż. Ludwik René, Teatr Dramatyczny w Warszawie], „Teatr" 1971, nr 9; • Nie-teatralny głos o łódzkim „Księdzu Marku“* [Juliusz Słowacki: Ksiądz Marek, reż. Maciej Zenon Bordowicz, Teatr Powszechny w Łodzi], „Teatr” 1971, nr 15; Wiktoriański antywiktorianista* [George Bernard Shaw: Żołnierz i bohater, reż. Kazimierz Rudzki, Teatr Ludowy w Warszawie], „Teatr" 1971, nr 18; • Respice finem [William Shakespeare: Makbet, reż. Andrzej Przybylski, Teatr im. Stefana Jaracza w Olsztynie], „Teatr" 1971, nr 23; Źle i dobrze o Macbetcie [Eugène Ionesco: Macbett, reż. Erwin Axer, Teatr Współczesny w Warszawie], „Literatura" 1972, nr 22; • Gozzi włoskim sposobem [Carlo Gozzi: Król Jeleń, reż. Giovanni Pampliglione, Teatr Współczesny w Warszawie, „Literatura" 1972, nr 44; Sen nocy letniej Brooka i Swinarskiego [William Shakespeare: Sen nocy letniej, reż. Peter Brook, Royal Shakespeare Company, Stratford on the Avon; • William Shakespeare: Sen nocy letniej, reż. Konrad Swinarski Teatr Stary w Krakowie], „Dialog" 1973, nr 3; • Lekko i przyjemnie [Sławomir Mrożek: Szczęśliwe wydarzenie, reż. Erwin Axer, Teatr Współczesny w Warszawie], „Literatura" 1973, nr 46; • Okrucieństwo w systemach znaków [Edward Bond: Lir, reż. Erwin Axer, Teatr Współczesny w Warszawie] „Miesięcznik Literacki" 1974, nr 6; „Rycerz Andrzej" w tekście i na scenie [Helmut Kajzar: Rycerz Andrzej, reż. Helmut Kajzar, Teatr Studio w Warszawie], „Kultura 1975, nr 5; • Białe małżeństwo [Tadeusz Różewicz: Białe małżeństwo, reż. Tadeusz Minc, Teatr Mały w Warszawie], „Kultura" 1975, nr 7; • „Rzecz listopadowa“* [Ernest Bryll: Rzecz listopadowa, reż. Erwin Axer, Teatr Współczesny w Warszawie], „Kultura” 1975, nr 10; • Wedle Mefistofelesa* [Christopher Marlowe: Tragiczne dzieje doktora Fausta, reż. Maciej Prus, Teatr Ateneum], Kultura 1975, nr 21; • Klucze do „Iwony" Gombrowicza [Witold Gombrowicz: Iwona, księżniczka Burgunda, reż. Ludwik René, Teatr Dramatyczny w Warszawie], „Teatr" 1975, nr 07; • Szaty „Operetki" Gombrowicza [Witold Gombrowicz: Operetka, reż. Kazimierz Dejmek, Teatr Nowy w Łodzi], „Teatr" 1975, nr 13; • Szekspir w Teatrze Narodów [William Shakespeare: Jak wam się podoba, reż. Gabor Zsambeki, Teatr im. Gergelya Csiky w Kaposvar (pokaz podczas Sezonu Teatru Narodów w Warszawie)] „Teatr" 1975, nr 15; Szekspir w Teatrze Narodów [William Shakespeare: Wieczór Trzech Króli, reż. Ingmar Bergman Królewski Teatr Dramatyczny w Sztokholmie (pokaz podczas Sezonu Teatru Narodów w Warszawie)], „Teatr" 1975, nr 15; • „Maska" Prowse'a i tragedia Webstera [John Webster: Księżna d'Amalfi, reż. Philip Prowse Citizens' Theatre w Glasgow (pokaz podczas Sezonu Teatru Narodów w Warszawie)], „Teatr" 1975, nr 16; • Co Alicja zobaczyła z siebie w nowym lustrze? [Lewis Carroll: Alicja w Krainie Czarów, reż. Andre Gregory Teatr Manhattan z Nowego Jorku (pokaz podczas Sezonu Teatru Narodów w Warszawie)], „Teatr" 1975, nr 17; • „Król Jan" rewindykowany dla teatru [William Shakespeare: Król Jan, reż. Bohdan Poręba, Teatr Studio w Warszawie], „Teatr" 1975, nr 22; • „Otello" – parafraza i realizacja [William Shakespeare: Otello, reż. August Kowalczyk, Teatr Polski w Warszawie], „Teatr" 1975, nr 24; Wachtangowcy i warszawianie [William Shakespeare: Antoniusz i Kleopatra, reż. Jewgienij Simonow, Teatr Polski w Warszawie], „Teatr" 1976, nr 10; • Mefistofeles zbawcą „Fausta“* [Johann Wolfgang Goethe: Faust, reż. Grzegorz Królikiewicz, Teatr Telewizji], „Teatr” 1976, nr 16; • Rozrywka bez morału* [John Osborn: Portret Doriana Graya - rozrywka z morałem, reż. Andrzej Łapicki, Teatr Mały w Warszawie], „Teatr" 1976, nr 16; • Klasyka i dwie królowe [Friedrich Schiller: Maria Stuart, reż. Boy Gobert, Hamburger Thalia Theater (pokaz w Warszawie)], „Teatr" 1976, nr 17; • Klasyka i dwie królowe [Friedrich Schiller: Maria Stuart, reż. Boy Gobert, Hamburger Thalia Theater (pokaz w Warszawie)], „Teatr" 1976, nr 17; • Bilans jednej inscenizacji [William Shakespeare: Jak wam się podoba, reż. Tadeusz Minc, Teatr Narodowy w Warszawie], „Teatr" 1976, nr 24; • Co i jak mówi „Cervantes" Szajny? [Józef Szajna: Cervantes, reż. Józef Szajna, Teatr Studio Galeria w Warszawie], „Teatr" 1977, nr 5; • „Operetka" za drugim podejściem [Witold Gombrowicz: Operetka, reż. Józef Gruda, Teatr Polski w Poznaniu], „Teatr" 1977, nr 9; • Tomasz Mann i Danuta Michałowska [Thomas Mann: Wybraniec, reż. Danuta Michałowska, Teatr Nowy w Łodzi], „Teatr" 1977, nr 11; • „Lear" – tragedia świadomości [William Shakespeare: Król Lear, reż. Jerzy Jarocki, Teatr Dramatyczny w Warszawie], „Teatr" 1977, nr 13; • Kazimierza Brauna „myślenie teatrem“* [Witold Gombrowicz: Operetka, reż. Kazimierz Braun, Wrocławski Teatr Współczesny], „Teatr” 1977, nr 14; • Inny „Ryszard III“* [William Shakespeare: Ryszard III, reż. Stanisław Wieszczycki, Teatr im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie], „Teatr” 1977, nr 20; • Co robić z tragedią grecką? [Eurypides: Ifigenia w Taurydzie, reż. Victor Pagoulatos, Teatr Verghi w Atenach, występy w Warszawie], „Teatr" 1977, nr 25; • Gombrowicz, Prus, Jerzy Satanowski [Witold Gombrowicz: Operetka, reż. Maciej Prus, Teatr Muzyczny w Słupsku], „Teatr" 1978, nr 02; • Poszukiwanie klucza [William Shakespeare: Wiele hałasu o nic, reż. Krystyna Meissner, Teatr im. Wilama Horzycy w Toruniu], „Teatr" 1978, nr 04; • Medea w Zürichu [Dieter Reible: Das Medea-Spiel, reż. Dieter Reible, Theater am Neumarkt w Zürichu (pokaz w Teatrze Stara Prochownia w Warszawie)], „Teatr" 1978, nr 09; „Koriolan" RFN 1978 [Hans Hollmann (wg Williama Shakespeare'a): Koriolan, reż. Hans Hollmann, Teatr Thalia w Hamburgu (pokaz w Teatrze Dramatycznym w Warszawie)], „Teatr" 1978, nr 09; • Goll – zadanie dla teatru [Yvan Goll: Matuzalem, czyli wieczny mieszczanin, reż. Andrzej Markowicz Teatr Studio w Warszawie], „Teatr" 1978, nr 13; Arystofanes – bałkański i prawdziwy [Arystofanes: Pokój, reż. Karolos Koun, Grecki Teatr Sztuki w Atenach (pokaz w ramach I Międzynarodowych Spotkań Teatralnych, Warszawa 1978)] „Teatr" 1978, nr 16; • Teatr, który daje do myślenia [Molière: Mizantrop, reż. Jean-Pierre Vincent, Théâtre National de Strasbourg (pokaz w ramach I Międzynarodowych Spotkań Teatralnych, Warszawa 1978)], „Teatr" 1978, nr 16; • Estetyki trwalsze niż „problemy“?* [Frank Wedekind: Przebudzenie wiosny, reż. Krzysztof Zaleski, Teatr Współczesny w Warszawie], „Teatr” 1978, nr 17; • Dzisiejszy sens „Przed wschodem słońca“* [Gerhart Hauptmann: Przed wschodem słońca, reż. Ernst Günther, Teatr Powszechny w Warszawie], „Teatr” 1978, nr 21; • „Wierna niewierność" – oksymoron czy specyfika teatru? [William Shakespeare: Hamlet, reż. Jerzy Krasowski, Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie], „Teatr" 1978, nr 24; • Lekkość, jasność, precyzja [William Shakespeare: Opowieść zimowa, reż. Krystyna Skuszanka, Teatr Nowy w Łodzi], „Teatr" 1979, nr 08; • Odpowiedzi Clausa Peymanna [Johann Wolfgang Goethe: Ifigenia w Taurydzie, reż. Claus Peymann, Württembergisches Staatstheater w Stuttgarcie (pokaz w Teatrze Dramatycznym w Warszawie); • Heinrich von Kleist: Kasia z Heilbronn czyli Próba ognia, reż. Claus Peymann, Württembergisches Staatstheater w Stuttgarcie (pokaz w Teatrze Dramatycznym w Warszawie)], „Teatr" 1979, nr 9; • Edmond Rostand i mitologie [Edmond Rostand: Cyrano de Bergerac, reż. August Kowalczyk Teatr Polski w Warszawie], „Teatr" 1979, nr 10; • Celne i niecelne ciosy [Fernando Arrabal: Oraison (Modlitwa), reż. André Ligeon Ligeonnet, Teatr Sortie de Secours z Lyonu (pokaz w Warszawie)], „Teatr" 1979, nr 11; • Gniewny Prospero [William Shakespeare: Burza, reż. Maciej Englert, Teatr Współczesny w Szczecinie], „Teatr" 1979, nr 13; • Problemy semiotyki na scenie [Abominable A, reż. Achille Perilli, Altro – Lavoro Intercodice we współdziałaniu z Wydziałem Kultury Rzymu i Teatro di Roma (pokazy w Warszawie i Krakowie)], „Teatr" 1979, nr 14; • Językoznawstwo na bulwarze [Harold Pinter: Zdrada, reż. Jan Bratkowski, Teatr Powszechny w Warszawie], „Teatr" 1979, nr 17; • „Betlejem polskie" po czterdziestu latach [Lucjan Rydel: Betlejem polskie, reż. Henryk Giżycki Teatr Ludowy w Krakowie], „Teatr" 1980, nr 5; • Witkacy w dobrym humorze [Stanisław Ignacy Witkiewicz: Kurka wodna, reż. Maciej Englert, Teatr Współczesny w Warszawie], „Teatr" 1980, nr 11; • „Opera za trzy grosze" w pięćdziesiąt lat później [Bertolt Brecht, Kurt Weill: Opera za trzy grosze, reż. Ryszard Peryt (wg wersji Leona Schillera z 1929r.), Teatr Ateneum w Warszawie; • Bertolt Brecht, Kurt Weill: Opera za trzy grosze, rez. Bohdan Cybulski, Teatr im. Jana Kochanowskiego w Opolu], „Teatr" 1980, nr 12; • „Zadig" czyli awangarda po wolterowsku [Georges Coulonges (wg Woltera) Zadig, reż. Jean-Louis Barrault, Compagnie Renaud-Barrault - Théâtre d'Orsay w Paryżu (pokaz w ramach II Międzynarodowych Spotkań Teatralnych, Warszawa 1980)], „Teatr" 1980, nr 13; • Lessing młody i żywy [Gotthold Ephraim Lessing: Emilia Galotti, reż. Eugeniusz Aniszczenko, Teatr im. Wilama Horzycy w Toruniu], „Teatr" 1980, nr 18; Lessing młody i żywy [Gotthold Ephraim Lessing: Młody uczony, reż. Dietrich W. Hübsch, Deutsches Theater w Getyndze (pokaz w Teatrze im. Wilama Horzycy w Toruniu)], „Teatr" 1980, nr 18; • Fenomenologia i teatr [Krystian Lupa: Kolacja, reż. Krystian Lupa, Teatr im. Cypriana Kamila Norwida w Jeleniej Górze (pokaz w Teatrze Małym w Warszawie)], „Teatr" 1980, nr 20; • Heiner Müller – dramatopisarz wart poznania [Heiner Müller: Filoktet, reż. Willibald Bernhart, Teatr Adekwatny w Stołecznym Domu Kultury Nauczyciela w Warszawie], „Teatr" 1981, nr 1; • O czym pamiętają widzowie „Obory“?* [Helmut Kajzar: Obora, reż. Helmut Kajzar, Teatr Mały w Warszawie], „Teatr” 1981, nr 4; • Rocznice, media, znaczenia* [Jerzy Mikke: Niebezpiecznie, panie Mochnacki, reż. Jerzy Krasowski, Teatr na Woli w Warszawie], „Teatr" 1981, nr 5; • „Polonez" Ogińskiego i „Polonez" Jerzego S. Sito [Jerzy S. Sito: Polonez, reż. Janusz Warmiński, Teatr Ateneum w Warszawie], „Teatr" 1981, nr 10; • O Racine'a dziś, dla nas [Jean Racine: Brytanik, reż. Jacek Pazdro, Teatr Dramatyczny w Warszawie], „Teatr" 1981, nr 13; • „Hamlet" aktorów i reżysera [William Shakespeare: Hamlet i „Hamlet“, reż. Marek Grzesiński, Teatr Dramatyczny w Słupsku], „Teatr" 1981, nr 14; • Temat Szekspirowski w nowej roli* [Jerzy Żurek: Po Hamlecie, reż. Janusz Warmiński, Teatr Ateneum w Warszawie], „Teatr” 1981, nr 21-22; • „Ambasador" Mrożka* [Sławomir Mrożek: Ambasador, reż. Kazimierz Dejmek, Teatr Polski w Warszawie], „Teatr" 1981, nr 23-24; • Jedność sensu i środków [Adam Mickiewicz: Mickiewicz, część III, Pan Tadeusz, reż. Adam Hanuszkiewicz, Teatr Narodowy w Warszawie], „Teatr" 1982, nr 1; • „Koriolan" – decyzje i skutki [William Shakespeare: Koriolan, reż. Krzysztof Kelm, Teatr Dramatyczny w Warszawie], „Teatr" 1983, nr 01; • Dwie „Gałązki rozmarynu“* [Zygmunt Nowakowski: Gałązka rozmarynu, reż. Jerzy Hutek, Teatr im. Stefana Jaracza w Łodzi], „Teatr” 1983, nr 3; • Opowiadamy Szekspira* [William Shakespeare: Sen nocy letniej, reż. Maciej Englert, Teatr Współczesny w Warszawie], „Teatr" 1983, nr 4; • Święty Marek na scenie – analiza sukcesu [Ewangelia św. Marka, reż. Alec McCowen, Teatr Ateneum w Warszawie (pokaz gościnny)], „Teatr" 1983, nr 7; • Ian McKellen – prezent idealny [Acting Shakespeare, reż. Ian McKellen, Teatr Ateneum w Warszawie (pokaz gościnny)], „Teatr" 1983, nr 8; • „Krakowiacy i Górale" – stała potrzeba sceny [Wojciech Bogusławski: Krakowiacy i Górale, reż. Jerzy Krasowski, Teatr Narodowy w Warszawie, „Teatr" 1983, nr 9; • „Dziady" Swinarskiego w telewizji - analiza i synteza pierwowzoru [Adam Mickiewicz: Dziady, reż. Konrad Swinarski, Narodowy Stary Teatr w Krakowie (premiera – 1973 r.); • Adam Mickiewicz: Dziady, reż. Konrad Swinarski, Teatr Telewizji], „Teatr" 1983, nr 12; • Klasyka polska i obca w „Rozmaitościach [Jerzy Szaniawski: Dwa teatry, reż. Józef Fryźlewicz, Teatr Rozmaitości w Warszawie], „Teatr" 1984, nr 1; • Klasyka polska i obca w „Rozmaitościach“* [Velimir Lukic: Santa Maria della Salute, reż. Andrzej M. Marczewski, Teatr Rozmaitości w Warszawie], „Teatr” 1984, nr 1; • Brecht dyskretnie przefunkcjonalizowany* [Bertolt Brecht, Kurt Weill: Siedem grzechów głównych drobnomieszczanina, reż. Torsten Fischer, Wallgraben Theater we Fryburgu w Breisgau (pokaz w Teatrze Dramatycznym w Warszawie)], „Teatr" 1984, nr 2; • Sztuka „z życia“* [David Williamson: Wydział, reż. Piotr Cieślak, Teatr Powszechny w Warszawie], „Teatr” 1984, nr 5; • „Wieczór Trzech Króli" jako pozycja historyczna* [William Shakespeare: Wieczór Trzech Króli, reż. Jerzy Rakowiecki, Teatr Polski w Warszawie], „Teatr" 1984, nr 6; • Czarna „Balladyna“* [Juliusz Słowacki: Balladyna, reż. Andrzej M. Marczewski, Teatr Rozmaitości w Warszawie], „Teatr” 1984, nr 8; Przemyślana reinterpretacja* [Heinrich von Kleist: Die Hermannsschlacht (Bitwa Arminiuszowa), reż. Claus Peymann, Schauspielhaus Bochum (RFN)], „Teatr" 1984, nr 11; • Konferencja w Jałcie jako problem teatralny [Ryszard Frelk: Jatła, reż. Jerzy Krasowski, Teatr Mały w Warszawie], „Teatr" 1985, nr 2; • Exercices de style – semiotyka i patafizyka [Raymond Queneau: Exercices de style, reż. Jacques Seiler, Théâtre d'Aujourd'hui z Paryża (pokazy w Teatrze Żydowskim w Warszawie)], „Teatr" 1985, nr 3; • W gościnie u zespołu Royal Shakespeare Company [Artur Miller: Czarownice z Salem, reż. Barry Kyle, Nick Hamm, Royal Shakespeare Company ze Stratfordu i Londynu (pokazy w Warszawie i we Wrocławiu); • William Shakespeare: Opowieść zimowa, reż. Adrian Noble, Royal Shakespeare Company ze Stratfordu i Londynu (pokazy w Warszawie i we Wrocławiu)], „Teatr" 1985, nr 3; Pierwszy dramat o Stanisławie Ignacym Witkiewiczu [Alain van Crugten, Grzegorz Dubowski: Tumor Witkacego, reż. Grzegorz Dubowski, Telewizja Polska], „Teatr" 1985, nr 6; • Nie zaplanowany jubileusz [Johann Nepomurk Nestroy: Zettelträger Papp (Afiszer Klajster), Frühere Verhältnisse (Kim się było), reż. Gottfried Riedl, Nestroy-Theatre-Company z Wiednia (pokazy w Warszawie, Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu, Łodzi i Lublinie)], „Teatr" 1985, nr 7; Świadectwo dojrzałości Henryka Baranowskiego [Heiner Müller: Gnijący brzeg, Materiały do Medei, Krajobraz z Argonautami, reż. Henryk Baranowski, Centrum Sztuki Studio im. Stanisława Ignacego Witkiewicza w Warszawie], „Teatr" 1985, nr 12; • „Hamlet" najogólniejszego mianownika [William Shakespeare: Hamlet, reż. Jan Englert, Teatr Telewizji], „Teatr" 1986, nr 1; • Wejście „Baala“* [Bertolt Brecht: Baal, reż. Piotr Cieślak, Teatr Powszechny w Warszawie], „Teatr” 1986, nr 1; Charles Dickens z wizytą w Polsce* [Charles Dickens: Sceny z powieści i opowiadań Dickensa, reż. Emlyn Williams, pokazy w Teatrze Ateneum w Warszawie i Teatrze Bagatela w Krakowie], „Teatr" 1986, nr 2; • Kłopoty teatralne z Witkiewiczem [Stanisław Ignacy Witkiewicz: Sonata Belzebuba, reż. Jerzy Krasowski, Teatr Narodowy w Warszawie], „Teatr" 1986, nr 3; • Dobra robota – z morałem czy bez morału [Gudmundur Steisson: Obcy i bliscy, reż. Zygmunt Hübner, Teatr Powszechny w Warszawie], „Teatr" 1986, nr 5; • Czy Ibsen jest na czasie? [Henrik Ibsen: Upiory, reż. Edward Myška, Teatr Mały w Warszawie], „Teatr" 1986, nr 6; • Bez wstrząsów, nie bez nudy [Wolfgang Hildesheimer: Mary Stuart, reż. Michał Ratyński, Teatr Powszechny w Warszawie], „Teatr" 1986, nr 8; • „Don Juan – komedia" i coś więcej [Molière: Don Juan – komedia, reż. Jan Kulczyński, Teatr Dramatyczny w Warszawie], „Teatr" 1986, nr 11; • Teatr w trybach wielkiego mechanizmu [Christopher Marlowe: Edward II, reż. Maciej Prus, Teatr Nowy w Warszawie], „Teatr" 1986, nr 12; • Czechow po niemiecku [Anton Czechow: Trzy siostry, reż. Irmgard Lange, Teatry Miejskie w Karl-Marx-Stadt (pokaz w Teatrze Dramatycznym w Warszawie)], „Teatr" 1987, nr 1; • „Budowa" Heinera Müllera [Heiner Müller: Budowa (na motywach powieści Spur der Steine Erika Neutscha), reż. Frank Castorf, Teatry Miejskie w Karl-Marx-Stadt, Scena Schauspielhaus (pokaz w Teatrze Dramatycznym w Warszawie)], „Teatr" 1987, nr 1; • Polemiczny „Faust Johann [Wolfgang Goethe: Faust, tragedii część I, reż. Jürgen Flimm, Thalia Theater w Hamburgu (pokaz w ramach IV Międzynarodowych Spotkań Teatralnych, Warszawa 1986)], „Teatr" 1987, nr 2; • Widowisko doskonałe [David Lyndsay: Ane Satire of the Three Estates, reż. Tom Fleming, Scottish Theatre Company z Glasgow (pokaz w ramach IV Międzynarodowych Spotkań Teatralnych, Warszawa 1986)], „Teatr" 1987, nr 2; • O czym są „Opowieści Hollywoodu“?* [Christopher Hampton: Opowieści Hollywoodu, reż. Kazimierz Kutz, Teatr Telewizji], „Teatr” 1987, nr 5; • Miesiąc sumiennej roboty* [Ivo Brešan: Przedstawienie „Hamleta" we wsi Głucha Dolna, reż. Olga Lipińska, Teatr Telewizji; • Władysław Terlecki: Przyjdę do pani znów za rok, reż. Andrzej Sapija, Teatr Telewizji; Walentin Rasputin: Pieniądze dla Marii, reż. Marek Okopiński, Teatr Telewizji; • Heinrich Mann: Branzilla, reż. Marek Kwieciński, Teatr Telewizji; • Friedrich Dürrenmatt: Fizycy, reż. Tadeusz Lis, Teatr Telewizji], „Teatr" 1987, nr 6; • Miły wieczór to dużo czy mało? [William Shakespeare: Wieczór Trzech Króli, reż. Declan Donnellan, Teatr Cheek by Jowi w Londynie (pokaz w Warszawie)], „Teatr" 1987, nr 6; • Dwa sukcesy i jedna klęska [John Webster Księżna d'Amalfi, reż. Włodzimierz Nurkowski, Teatr Telewizji; • Fiodor Dostojewski: Zbrodnia i kara, reż. Andrzej Jastrzębiec-Kozłowski, Teatr Telewizji; • Brandon Thomas: Ciotka Karola, reż. Barbara Borys-Damięcka, Teatr Telewizji; Anton Czechow: Iwanow, reż. Oleg Jefremow, Moskiewski Akademicki Teatr Artystyczny (rejestracja Telewizji Radzieckiej)], „Teatr" 1987, nr 7; Majowy teatr rozmaitości [Jean Anouilh: Antygona, reż. Andrzej Łapicki, Teatr Telewizji; • Aleksander Gelman: Sami, ze wszystkimi, rez. Marek Okopiński, Teatr Telewizji; • Aleksander Majkowski: Remus, reż. Krzysztof Gordon, Teatr Telewizji; • Aleksander Kuprin: Straszna chwila, reż. Andrzej Titkow, Teatr Telewizji; • David Mercer: Dwoista perspektywa, reż. Marek Wortman, Teatr Telewizji; • Georg Kaiser: Klawitter, reż. Günter Gräwert, Teatr Telewizji (Sender Freies Berlin)], „Teatr" 1987, nr 8; • Inny „Godot" z Saarbrücken [Samuel Beckett: Czekając na Godota, reż. Lothar Trautmann Saarländisches Staatstheater w Saarbrücken (pokaz w Teatrze Żydowskim w Warszawie)], „Teatr" 1987, nr 8; • W czerwcu jak w garncu? [Karol Wojtyła: Promieniowanie ojcostwa, reż. Andrzej M. Marczewski, Teatr Telewizji; Victor Hugo: Człowiek śmiechu, reż. Ryszard Ronczewski, Teatr Telewizji; • Krzysztof Zanussi, Edward Żebrowski: Miłosierdzie płatne z góry, reż. Barbara Sałacka, Teatr Telewizji; • William Butler Yeats: Hrabianka Cathleen, reż. Andrzej Maj, Teatr Telewizji; • Ugo Betti: Trąd w Pałacu Sprawiedliwości, reż. Andrzej Maj, Teatr Telewizji], „Teatr" 1987, nr 9; • Szekspir, Fredro, Bordowicz, Afanasjew [William Shakespeare: Król Lear, reż. Jonathan Miller, Teatr Telewizji (seria Telewizji BBC); • Maciej Zenon Bordowicz: Scenarzyści, reż. Andrzej May, Teatr Telewizji; • Aleksander Fredro: Jestem zabójcą, reż. Bogdan Baer, Teatr Telewizji; • Guy de Maupassant: Mała Roque, reż. Jerzy Afanasjew, Teatr Telewizji], „Teatr" 1987, nr 10; • „Turandot" Brechta w Powszechnym [Bertolt Brecht: Turandot, czyli Kongres wybielaczy, reż. Piotr Cieślak, Teatr Powszechny w Warszawie], „Teatr" 1987, nr11; Pół na pół [Janusz A. Zajdel: Paradyzja, reż. Marian Leszczyński, Teatr Telewizji; • Heinrich Mann: Pippo Spano, reż. Teresa Kotlarczyk, Teatr Telewizji; • Henryk Rzewuski: Pamiątki Soplicy, reż. Mikołaj Grabowski, Teatr Telewizji; • Wacław Biliński: Sylwia, reż. Ryszard Ber, Teatr Telewizji; • Witold Gombrowicz: Iwona, księżniczka Burgunda, reż. Zygmunt Hübner, Teatr Telewizji; • Aleksander Kopkow: Słoń, reż. Izabella Cywińska, Teatr Telewizji], „Teatr" 1987, nr 12; • Kształty i sensy „Ambasadora" Mrożka Sławomir Mrożek Ambasador Kazimierz Dejmek Teatr Polski w Warszawie„Teatr" 1987, nr 12; • Początek sezonu [Leo Perutz: Mistrz Sądu Ostatecznego, reż. Krzysztof Nazar, Teatr Telewizji; • Michaił Bułhakow: Powieść teatralna, reż. Maciej Wojtyszko, Teatr Telewizji; • Tadeusz Rittner: W małym domku, reż. Włodzimierz Nurkowski, Teatr Telewizji; • Helmut Kajzar: Obora, reż. Andrzej Makowiecki, Teatr Telewizji; • Paul Celan, Georg Trakl, Friedrich Hölderlin: Poeci tragiczni, reż. Wojciech Kukla, Grzegorz Sybila, Teatr Telewizji; • Mervyn Rutheford: Postępowanie wyjaśniające, reż. Tomasz Zygadło, Teatr Telewizji; • Zofia Nałkowska: Dom kobiet, reż. Magdalena Łazarkiewicz, Teatr Telewizji; • Jerzy Andrzejewski: Prometeusz, reż. Krzysztof Babicki, Teatr Telewizji; • Fiodor Burłacki: Dwa spojrzenia z jednego gabinetu, reż. Wiaczesław Browkin, Teatr Telewizji; • Włodzimierz Perzyński: Aszantka, reż. Ignacy Gogolewski, Teatr Telewizji; • Yannis Ritsos: Umarły dom, reż. Krystyna Bogusławska, Teatr Telewizji; • Stanisław Wyspiański: Wesele, reż. Adam Hanuszkiewicz, Teatr Telewizji; • Aleksiej Arbuzow: Okrutne zabawy, reż. Janusz Dymek, Teatr Telewizji; • Julian Tuwim: Bal w operze, reż. Marta Stebnicka, Teatr Telewizji; • David Williamson: Klub, reż. Feliks Falk, Teatr Telewizji], „Teatr" 1988, nr 1; • Adwentowo i świątecznie [Agata Miklaszewska: Jestem pewien, reż. Krzysztof Krauze, Teatr Telewizji; „Antoni Słonimski: Rodzina, reż. Edward Dziewoński, Teatr Telewizji; Feliks Falk: Węzeł, reż. Kazimierz Kutz, Teatr Telewizji, Bolesław Leśmian: Zdziczenie obyczajów pośmiertnych, reż. Bogdan Hussakowski, Teatr Telewizji; • Alan Ayckbourn: Wesołych świąt, reż. Michael Simpson, Teatr Telewizji; • Aleksander Fredro: Pan Jowialski, reż. Tadeusz Bradecki, Teatr Telewizji; • Giovanni Boccaccio: Dekameron, reż. Jan Wilkowski, Teatr Telewizji; • Paweł Trzaska: Pasjans, reż. Paweł Trzaska, Teatr Telewizji; • Dimitri Frenkel Frank: Lustro I, Lustro II, reż. Zbigniew Zapasiewicz, Teatr Telewizji], „Teatr" 1988, nr 2; Styczeń stąpa z partesów [Leon Schiller: O cudownym narodzeniu Pańskim, reż. Jan Skotnicki, Teatr Telewizji; • Pedro Calderon de la Barca: Życie jest snem, reż. Jerzy Jarocki, Teatr Telewizji; • Klaus Rifbjerg: Kantata o łożu, reż. Stanisław Kuźnik, Teatr Telewizji; Marian Hemar: To co najpiękniejsze, reż. Andrzej Łapicki, Teatr Telewizji; • Jerzy Andrzejewski: Teraz na ciebie zagłada, reż. Tadeusz Kijański, Teatr Telewizji; • Stanisława Przybyszewska: Dziewięćdziesiąty trzeci, reż. Edward Wojtaszek, Teatr Telewizji], „Teatr" 1988, nr 3; Dwie premiery w Teatrze Dramatycznym Christopher Hampton Niebezpieczne związki Zbigniew Zapasiewicz Teatr Dramatyczny w Warszawie; • Edward Radziński Teatr czasów Nerona i Seneki Jacek Zembrzuski Teatr Dramatyczny w Warszawie „Teatr" 1988, nr 3; • Sztuki polskie oraz import konsumpcyjny [Nathaniel West: Miss samotnych serc, reż. Tomasz Lengren, Teatr Telewizji; • Miron Białoszewski: Zapisz to, Miron, reż. Ryszard Major, Teatr Telewizji; • Sławomir Mrożek: Serenada, Lis aspirant, Polowanie na lisa, reż. Andrzej Zaorski, Teatr Telewizji; • Jerzy Lohman: Pięćdziesiąt dukatów, reż. Jerzy Szlachtycz, Teatr Telewizji; • Pam Gems Dusia, Ryba, Wal i Leta, reż. Barbara Sass, Teatr Telewizji; • Paweł Mossakowski: Martwa natura, reż. Natalia Koryncka, Teatr Telewizji], „Teatr" 1988, nr 4; • Miesiąc mocnych pozycji [Jan de Hartog: Portret podwójny, reż. Marek Kwieciński, Teatr Telewizji; • Barbara Borys-Damięcka: Tym razem żegnaj na zawsze, reż. Barbara Borys-Damięcka, Teatr Telewizji; • Stanisław Wyspiański: Noc listopadowa, reż. Andrzej Wajda, Teatr Telewizji; • Michaił Bułhakow: Morfina, reż. Krzysztof Babicki, Teatr Telewizji; • Józef Szajna: Replika, reż. Józef Szajna, Teatr Telewizji; • William Shakespeare: Makbet, Krzysztof Nazar, Teatr Telewizji], „Teatr" 1988, nr 5; • Powszedni miesiąc teatru [Jiří Hubač: Napoleon V.S.O.P., reż. Janusz Majewski, Teatr Telewizji; • Adina Blada-Szwajger: Nadludzka medycyna, reż. Waldemar Dziki, Teatr Telewizji; • Grigorij Gorin Dom, który zbudował Jonathan Swift, reż. Tadeusz Junak, Teatr Telewizji; Noël Coward: Być gwiazdą, reż., Alan Dossor, Teatr Telewizji; • Jean Genet: Pokojówki, reż. Jan Buchwald, Teatr Telewizji; • Iwan Turgieniew: Wiosenne wody, reż. Andrzej Maj, Teatr Telewizji], „Teatr" 1988, nr 6; • Miesiąc repertuaru polskiego [Jerzy Szaniawski: Chłopiec latający, reż. Marek Okopiński Teatr Telewizji; • Stanisław Ignacy Witkiewicz: Szalona lokomotywa, reż. Jacek Bunsch, Teatr Telewizji; Aleksander Fredro: Dyliżans, reż. Jerzy Wróblewski, Teatr Telewizji; Zygmunt Krasiński: Nie-Boska komedia, reż. Zygmunt Hübner Teatr Telewizji; • Bruno Schulz: Emeryt, reż. Waldemar Śmigasiewicz, Teatr Telewizji; • Aleksander Gelman: My, niżej podpisani, reż. Marek Okopiński, Teatr Telewizji], „Teatr" 1988, nr 7; • Co mogą aktorzy w Teatrze Telewizji? [Wallace Shawn, André Gregory: Rozmowa, reż. Paweł Trzaska, Teatr Telewizji; • Per Olov Enquist: Z życia glist, reż. Krzysztof Babicki, Teatr Telewizji; • François Mauriac: Genitrix, reż. Irena Wollen, Teatr Telewizji; • Ernest Sábato: Tunel, reż. Andrzej Maj, Teatr Telewizji; • Jacek Janczarski: Umrzeć ze śmiechu, reż. Jacek Janczarski, Teatr Telewizji; • Edward Radziński: Teatr czasów Nerona i Seneki, reż. Konstantyn Ciciszwili, Teatr Telewizji; • Kazimierz Braun: Broadway, mój Broadway, reż. Tomasz Wiszniewski, Teatr Telewizji], „Teatr" 1988, nr 8;
Drobne prace teatralne i felietony
• Tumanią, czy nie tumanią?, „Nowa Kultura" 1958, nr 47; • Szopki krakowskie i krakowskie szopy, „Nowa Kultura" 1960, nr 9; • Old Vic – teatr w służbie społecznej, „Nowa Kultura" 1961, nr 7; • Adwent i dobra nowina, „Dialog" 1969, nr 5; • Witkacy na szerokim świecie. „Dialog" 1969, nr 12; • Wcielenia świętej Joanny [Postać Joanny d’Arc w literaturze]. „Miesięcznik Literacki" 1970, nr 1, s. 49; • „Ulisses" jakim go mamy. „Miesięcznik Literacki" 1970, nr 7; • Tradycja i współczesność w nowym „Fauście“,* „Dialog” 1972, nr 2; • Sprawa języka i czegoś więcej. [Dramaturgia Franza Xavera Kroetza], „Dialog" 1972, nr 10; • Polski debiut Johna Webstera,* „Teatr" 1973, nr 15; • Rzymianie w Stratfordzie, „Dialog" 1972, nr 12; • Kryzys języka – czy odwołany? Na marginesie „Kaspara" Petera Handke. „Pamiętnik Teatralny 1973, z 2. O „Dulskiej" – inaczej [inscenizacja w reżyserii Krystyny Meissner], „Teatr" 1973, nr 23; • Nie tylko apologia [monografia „Grotowski" Raymonde Temkine], „Teatr" 1974, nr 13; • Mercel: Groteska po angielsku, „Dialog" 1974, nr 1; • Łatwe i trudne podboje Don Juana „Dialog" 1974, nr 8; Dwie sztuki o komunikowaniu się ludzi [Ocaleni Edwarda Bonda i Chałupnicza robota Franza Xavera Kroetza], „Pamiętnik Teatralny" 1974, z. 2; • O potrzebie teorii [polska nauka o teatrze – stan, zadania, metodologia], „Teatr" 1974, nr 20; • Sztuki Shakespeare’a w roli tematów, „Dialog" 1975, nr 1; • Wielki teatr, wielka historia [Teatr Petera Steina], „Kultura 1975, nr 28; • Szekspirologia Konrada Swinarskiego, „Teatr" 1975, nr 21; • Prześmiewcy i krytycy języka, „Miesięcznik Literacki" 1975, nr 9; • Szaty „Operetki" Gombrowicza, „Teatr" 1975, nr 13; • Szekspirologia Konrada Swinarskiego, „Teatr" 1975, nr 21; • Kronika, „Teatr" 1976, nr 2; • Kronika, „Teatr" 1976, nr 6; Kronika, „Teatr" 1976, nr 9; • Formuła teatralna Schumanna [Bread and Puppet Theatre], „Teatr" 1976, nr 10; • Kronika, „Teatr" 1976, nr 20; • „The Drama Review“* [problematyka teatralna w numerze poświęconym dwusetnej rocznicy powstania Stanów Zjednoczonych], „Teatr” 1976, nr 26; • Goście z Kolonii* [Teatr Dramatyczny z Kolonii – występy w Warszawie], „Teatr" 1977, nr 1; • Kronika, „Teatr" 1977, nr 6; • Kronika [teatr na świecie], „Teatr" 1977, nr 13; • Kronika, „Teatr" 1977, nr 22; • Ekspresjonizm: historia i współczesność, „Teatr" 1978, nr 4; • Dziś i jutro Brechta w NRD [impreza „Dialog Brechtowski 1978 – Sztuka i polityka“], „Teatr” 1978, nr 8; • Teatr Studio w Hiszpanii, „Teatr" 1978, nr 13; • Repertuar obcy – tendencje czy przypadki?, „Teatr" 1978, nr 22; • Sympozjum „Konstruktywizm w teatrze“,* „Teatr” 1979, nr 10; • Teatr magiczny Krystiana Lupy,* „Teatr" 1979, nr 15; Dramat polski w przekładach, „Teatr" 1979, nr 20; • „Studio" – rozszerzanie granic teatru [Teatr i Galeria Studio w Warszawie], „Teatr" 1979, nr 26; Sezon w RFN i Berlinie Zachodnim, „Teatr" 1980, nr 1; • Dziesięciolecie Citizens' Theatre, „Teatr" 1980, nr 4; • Teatr fiński, „Teatr" 1981, nr 2; Nowy język a nowy teatr [Ernst Jandl – omówienie twórczości w kontekście realizacji sztuki Z dystansu w reż. Michała Ratyńskiego, Teatr Powszechny w Warszawie], „Teatr" 1982, nr 2; • W RFN, Austrii i Berlinie Zachodnim [zestawienie z miesięczników „Die Deutsche Bühne" i „Theater heute“], „Teatr” 1983, nr 4; • Dwudziesty Światowy Kongres ITI. Założenia programowe, „Teatr" 1983, nr 8; • Amerykański wycinek teatralny [teatr w USA], „Teatr" 1983, nr 11; • Sezon teatralny 1982, nr 83 w RFN, „Teatr" 1984, nr 3; • Skandynawia – Polska – Europa. Spotkanie Strindbergowskie w Warszawie, „Teatr" 1984, nr 12; • W kinematografie Stanisława Ignacego Witkiewicza [wystawa fotografii Witkiewicza i Głogowskiego Nie-czysta forma], „Teatr" 1986, nr 2; • W kręgu Tacyta [Zygmunt Hübner: Ludzie cesarza], „Teatr" 1986, nr 6; • Sesja FIRT w Polsce [Międzynarodowa Federacja Badań Teatralnych], „Teatr" 1986, nr 12; Intencja i konwencja w życiu i w teatrze [teoria aktów mowy], „Teatr" 1987, nr 9; • Bilans jednego sezonu [Teatr Telewizji, sezon 1987, nr 88], „Teatr" 1988, nr 9;
Recenzje książek
• Głos teatrologa o Byronie [Bolesław Taborski: Byron and the Theatre], „Teatr" 1973, nr 20; • Recenzja książki [Raymonde Temkine: Grotowski, New York 1972], „Teatr| 1974, nr 13; • nota o książce [Andrzej Hausbrandt: Aktorzy], „Teatr" 1977, nr 13; • Prezentacja trzech wieszczów [Harold B. Segel: Polish Romantic Drama], „Teatr" 1977, nr 21; • Awangarda polska po angielsku [Daniel Gerould: Twentieth-Century Polish Avant-Garde Drama], „Teatr" 1978, nr 5; recenzja książki [Jacek Lipiński: Sztuka aktorska w Polsce 1500-1633, Warszawa 1974], „Pamiętnik Teatralny" 1978, z. 3; • Międzynarodowy rocznik teatralny 78 [Roman Szydłowski: Annuaire international du théâtre '77. Association Internationale des Critiques de Théâtre], „Teatr" 1979, nr 8; • nota o książce [Roman Szydłowski: Międzynarodowy Rocznik Teatralny 79], „Teatr" 1980, nr 22; • Słownik gwary teatralnej [Anna Cegieła: Słowniczek gwary teatralnej], „Teatr" 1980, nr 23; Dramaturgia NRD – bez ostatniego rozdziału [Hubert Orłowski: Antologia dramatu Niemieckiej Republiki Demokratycznej], „Teatr" 1981, nr 5; • Tadeusz Kantor o swej sztuce [Tadeusz Kantor: Métamorphoses], „Teatr" 1983, nr 3; • Nowa wersja powszechnej historii teatru [Margot Berthold: Historia teatru], „Teatr" 1981, nr 8; Ciekawy podręcznik i dobra lektura [Andrzej Hausbrandt: Elementy wiedzy o teatrze], „Teatr" 1983, nr 5; • Teatr a życie – niezbędne wprowadzenie [Andrzej Hausbrandt: Teatr w społeczeństwie], „Teatr" 1983, nr 12; • Kazimierza Brauna synteza Wielkiej Reformy [Kazimierz Braun: Wielka reforma teatru w Europie – ludzie, idee, zdarzenia] „Teatr" 1984, nr 9; • Dramat polski w świecie anglosaskim [Daniel Gerould, Steven Hart, Michał Kobiałka, Bolesław Taborski: Polish Plays in Translation], „Teatr" 1984, nr 10; • „Myślenie Szekspirem" Andrzeja Żurowskiego [Andrzej Żurowski: Myślenie Szekspirem], „Teatr" 1985, nr 1; • Dezintegracja czy integracja badań?... [Jerzy Adamski: Obrona teatru dramatycznego], „Teatr" 1987, nr 1; • Dramaturgia Karola Wojtyły dla Anglosasów [Karol Wojtyła: The Collected Plays and Writings on Theater], „Teatr" 1988, nr 11; • Roman Wołoszyński – uczony, miłośnik i działacz teatru [Roman Wołoszyński: W trosce o teatr. Szkice o teatrach wrocławskich 1954-1966], „Teatr" 1979, nr 20; • Polska monografia o Hauptamanie [Żygulski Zdzisław: Gerhard Hauptmann – człowiek i twórca, Łódź 1968] „Dialog" 1968, nr 12; • Nowy tom przekładów angielskich S. I. Witkiewicza [Stanisław Ignacy Witkiewicz: Tropical Madness. Four Plays translated by Daniel and Eleonor Gerald], „Dialog" 1973, nr 8; • Recenzja [Wladimir Krysinski: Le paradigm inquiet. Pirandello et le champ de la modernté, Montreal 1989], „Przegląd Humanistyczny" 1990, nr 11; • Recenzja [Tadeusz Kowzan: Hamlet ou Le mirror de monde, Paris 1991], „Kwartalnik Neofilologiczny" 1991, z. 2; • Recenzja [Ezra Pound: Poezje, Warszawa 1993], „Nowe Książki" 1994, nr 9; • Recenzja [Twarde dno snu. Tradycja romantyczna w poezji języka angielskiego, oprac. Zygmunt Kubiak], „Nowe Książki" 1994, nr 1.
Rozmowy
- Początek dialogu [35 lat teatru w Polsce Ludowej], rozmawiali: Jerzy Bajdor, Henryk Bieniewski, Bożena Frankowska, Barbara Osterloff, Zofia Sieradzka, Grzegorz Sinko, „Teatr" 1979, nr 15;
- Czterdzieści lat teatru, rozmawiali Kazimierz Dejmek, Jerzy Koenig, Stanisław Marczak-Oborski, Grzegorz Sinko, Jerzy Sokołowski, Stefan Treugutt, Andrzej Wanat, „Teatr" 1984, nr 5;
- Witkacego portret wielokrotny, rozmawiali: Janusz Degler, Jan Kłossowicz, Konstanty Puzyna, Grzegorz Sinko, Lech Sokół, „Teatr" 1985, nr 6.
Bibliografia przedmiotowa
- Danuta Kuźnicka, Grzegorz Sinko. Sylwetka badacza i krytyka teatru, „Pamiętnik Teatralny" 2012, z. 1–2, s. 211–222.
Oprac. Aneta Głowacka (2021)
