Hanka Ordonówna
Nazywana Ordonką, Kniaginiuszką lub Kobietą Wampem.
Piosenkarka, aktorka, tancerka.
Jedna z najsłynniejszych gwiazd polskiego kabaretu.
Biogram w Słowniku biograficznym Wielkopolski...
ORDONÓWNA HANKA wł. Maria Anna Pietruszyńska hr. Tyszkiewiczowa (1902–1950) – piosenkarka, aktorka, tancerka.
Ur. 25 września 1902 w Warszawie przy ul. Żelaznej 68 w rodzinie kolejarskiej. Była córką Władysława i Heleny.
Od 1908 uczęszczała do szkoły baletowej przy warszawskim Teatrze Wielkim. W 1918 związała się z kabaretem Sfinks, gdzie początkowo występowała jako tancerka. Wtedy zaczęła używać pseudonimu Hanka Ordonówna, którego pomysłodawcą był tancerz K. Hanusz. Jako piosenkarka niezbyt udanie zadebiutowała na tamtejszej scenie 17 września 1918 piosenką Szkoda słów. Przez rok występowała w lubelskim kabarecie Wesoły Ul. Od kwietnia 1919 w Warszawie, gdzie ponownie występowała w Sfinksie (od 17 czerwca), a potem w Mirażu (sierpień). Dzięki protekcji poetki Z. Bajkowskiej po raz pierwszy wystąpiła (21 lipca 1920) w słynnym później kabarecie Qui Pro Quo, z którym związała się na niemal dziesięć lat (od 2 maja 1922 do 1931) W tym czasie pobierała także naukę dykcji i aktorstwa u F. Járosy'ego w Warszawie i C. Sorel i Y. Guilbert w Paryżu. W okresie międzywojennym dawała recitale na scenach Francji, Niemiec, USA, Egiptu i ZSRR oraz w kraju, m.in. w Gdańsku, Krakowie, Bydgoszczy, Poznaniu i w Kaliszu.
Kalisz odwiedziła kilkakrotnie. Kolejno wystąpiła 13 lutego 1928 wraz z F. Járosym i zespołem Qui Pro Quo w sali Stowarzyszenia Rzemieślników Chrześcijańskich przy ul. Piekarskiej, 12 czerwca 1929 w kinie Oaza, 2 marca 1930 wraz z E. Bodo (bilety po 10 zł), 6 marca 1931 w Teatrze Rozmaitości (sala Stowarzyszenia Rzemieślników Chrześcijańskich), 7 stycznia 1934 w tej samej sali, 10 kwietnia 1935 z Igo Symem w sali Teatru Nowego. Ponadto za ciekawostkę można uznać marionetkę przedstawiającą artystkę, którą zaprezentowano w szopce politycznej Szachy pana Marszałka, wystawianej od 15 czerwca 1934 w sali kina Oaza.
W latach trzydziestych okrzyknięta największą gwiazdą polskiego kabaretu. W tym okresie występowała na scenach Bandy (1932–33), Wielkiej Rewii (1935–36) i Cyrulika Warszawskiego (1936–37). Nagrywała dla polskich filii czołowych europejskich wytwórni płyt, m.in. Parlpohone, Odeon, Columbia, Syrena-Electro. Po wojnie większość tych nagrań została opublikowana przez Polskie Nagrania.
Była również popularną aktorką filmową. Debiutowała jeszcze w filmie niemym. Największą popularność przyniosły jej filmy Szpieg w masce (reż. M. Krawicz, 1933) i Parada gwiazd Warszawy (reż. K. Tom, 1937), w których wylansowała swoje największe przeboje Miłość ci wszystko wybaczy, Na pierwszy znak.
W dniu wybuchu wojny wraz z M. Foggiem na Dworcu Gdańskim w Warszawie śpiewała dla żołnierzy wyjeżdżających na front. Przez kilka pierwszych dni września 1939 występowała w teatrzyku Tip-Top. W listopadzie 1939, po donosie aktora T. Ortyma, krótko więziona na Pawiaku za rzekomą współpracę z wywiadem angielskim. W marcu 1940 opuściła Warszawę i zamieszkała w Wilnie, gdzie występowała w teatrach Pohulanka i Miniatura oraz kabarecie Ksantyna. Po aresztowaniu przez NKWD i wywiezieniu w nieznanym kierunku jej męża, wyjechała w jego poszukiwaniu do Moskwy. Po odmówieniu przyjęcia obywatelstwa rosyjskiego, aresztowana w 1941 roku za nie posiadanie przynależności państwowej i zesłana do obozu pracy dla kobiet w Uzbekistanie. Zwolniona po podpisaniu układu polsko-radzieckiego w lipcu 1941. Wraz z Armią gen. Andersa wyjechała na Bliski Wschód, dając koncerty w teatrzykach żołnierskich II Korpusu. Opiekowała się także osieroconymi polskimi dziećmi, które udało się jej wywieźć z ZSRR.
W ostatnich latach wojny mieszkała kolejno w Palestynie, Indiach i Syrii. Po wojnie osiedliła się w Bejrucie. Tu razem z J. Petersburskim dała swój ostatni koncert. Ciężko chora na gruźlicę, wycofała się z życia estradowego i poświęciła malarstwu.
Była autorką tomiku poezji Piosenki, których nie śpiewałam (1929), kilku tomików własnych piosenek, śpiewnika Piosenki żołnierskie, pamiętnika Zamki na lodzie i wspomnień Tułacze dzieci (1948 pod ps. Weronika Hort).
Zm. 8 września 1950 w Bejrucie (Liban). W 1989 z inicjatywy J. Waldorffa jej prochy przewieziono do Warszawy i złożono w Alei Zasłużonych na Powązkach.
Prywatnie związana z konferansjerem Fryderykiem Járosym, reżyserem i aktorem Juliuszem Osterwą, aktorem Igo Symem. Zamężna z Michałem hr. Tyszkiewiczem, z którym ślub wzięła 26 marca 1931 w kościele św. Krzyża w Warszawie.
Była bohaterką kilku programów telewizyjnych oraz filmu Miłość ci wszystko wybaczy (reż. J. Rzeszewski, 1982). W 1985 w Londynie ukazała się jej biografia Pieśniarka Warszawy. Hanka Ordonówna i jej świat autorstwa Tadeusza Wittlina.
O jej aktorstwie pisano „Ordonówna to doprawdy niezwykłe zjawisko. Głos miała małego formatu, ale bardzo przyjemny. Ciepły w rejestrze niskim i w średnicy, ostry w górze. Znakomita dykcja pomagała jej w aktorskim wykonaniu każdej piosenki czy wiersza. Bowiem Ordonówna była przede wszystkim aktorką i to znakomitą. Jej śpiew nigdy nie był beznamiętny: wiedziała to, co czuła, i potrafiła swe uczucia przekazać publiczności. Głosem i sercem” (T. Dąbrowski).
Popularnie nazywana przez publiczność Ordonką, Kniaginiuszką lub Kobietą Wampem.
Bibliografia
Androchowicz A., Kaliskie kinoteatry (maszynopis), Kalisz 2001; Encyklopedia kina (red. Lubelski T.), Kraków 2003; Encyklopedia muzyczna PWM t. 7, Kraków 2002; Kościelniak W., Walczak K., Kronika miasta Kalisza, Kalisz 2002; Kozłowska I., Teatr w Kaliszu w okresie II Rzeczypospolitej, Kalisz 2005; Michalski D., Co nam zostało z tych lat ... [w:] Komu piosenkę, Warszawa 1990; Sempoliński L., Wielcy artyści małych scen, Warszawa 1968; Szczublewski J., Żywot Osterwy, Warszawa 1973; Wittlin T., Pieśniarka Warszawy. Hanka Ordonówna i jej świat, Londyn 1985; Wolański R., Leksykon polskiej muzyki rozrywkowej, Warszawa 1995; „Ziemia Kaliska. Miesięcznik Regionalny” 1931 nr nr 3;
Źródło: Andrzej Androchowicz, Słownik biograficzny Wielkopolski południowo-wschodniej. Ziemia kaliska, tom 3
Hasło w Słowniku biograficznym teatru polskiego
ORDONÓWNA Hanka, właśc. Maria Anna, z Pietruszyńskich, zamężna Tyszkiewicz (25 września 1902 Warszawa – 2 lub 8 września 1950 Bejrut, Liban), piosenkarka, tancerka, aktorka.
Była córką Władysława Pietruszyńskiego (Pietrusińskiego) i Heleny z Bieńkowskich. Właściwej daty urodzenia nie udało się ustalić, podana wyżej budzi wątpliwości.
Karierę teatr. rozpoczęła jako tancerka. Już w sez. 1915/16 tańczyła w T. Wielkim w Warszawie jako uczennica warsz. szkoły baletowej, a w sez. 1916/17 w t. Czarny Kot w Lublinie. W tym czasie zaczęła używać na scenie pseud. Ordonówna. W sez. 1917/ 18 znowu tańczyła w Warszawie, w T. Współczesnym. Na sez. 1918/19 została zaangażowana do t. Sfinks, gdzie początkowo tańczyła w duecie z B. Brodelkiewiczem. W 1918 debiutowała tu jako piosenkarka. Krytyka ostro jednak oceniła jej dziecięcy głosik i na resztę sez. 1918/19 wyjechała do Lublina do t. Wesoły Ul. W 1919 powróciła do Warszawy. Początkowo występowała w t. Miraż, przeważnie w duetach śpiewno-tanecznych z K. Hanuszem, w 1919–20 znowu w t. Sfinks. Z kolei do 1922 śpiewała i tańczyła w operetce w Wilnie i Krakowie, a także w t. Ul we Lwowie. Od stycznia do lipca 1923 grała w t. Stańczyk w Warszawie. W marcu tego roku wystąpiła w t. Qui Pro Quo, gdzie od sez. 1923/24 została zaangażowana. Tu pod opieką doskonałego pedagoga, J. Boczkowskiego, rozwinął się jej talent piosenkarski i aktorski; tu „zdobyła styl interpretacji wysokiej klasy i stanęła w pierwszym rzędzie gwiazd kabaretu” (L. Sempoliński). Już w 1924 otrzymała propozycje występów w Niemczech i Francji. W marcu 1926 występowała na koncercie w sali konserwatorium paryskiego. Nadto wyjeżdżała za granicę dla uzupełnienia studiów wokalnych i aktorskich, do Włoch, Wiednia, Paryża, m.in. na lekcje do Yvette Guilbert, z którą zresztą była porównywana. W sierpniu 1924 występowała gościnnie w T. Letnim w Wilnie. W zespole Qui Pro Quo pozostawała stale od 1923 do 1931; z t. tym występowała gościnnie, m.in. w Krakowie (1925, 1928), Lwowie (1926, 1927, 1929). Sama w tym czasie gościła m.in. w Bydgoszczy (1928), Lwowie (1929), Gdańsku i Krakowie (1930). W 1931 odwiedziła wiele miast Polski, m.in. Wilno, występując w roli Fredeny (Małżeństwo Fredeny); w październiku tego roku występowała w tej komedii gościnnie w t. Elizeum w Warszawie.
Po zamknięciu Qui Pro Quo nie wiązała się na stałe z żadnym t.; dawała indywidualne wieczory piosenek, koncerty, recitale (m.in. w 1933 w sali Filharmonii Warszawskiej, w 1939 w sali t. Wielka Rewia), jeździła na tournées po całej Polsce, odwiedzając m.in. Bydgoszcz, Toruń, Grudziądz (1934), Lwów (1934), Łódź (1934), Poznań (1934), Katowice, Kraków (1932, 1933, 1934, 1935), Wilno, Rzeszów (1934); dłuższe tournée po Polsce odbyła w 1934 oraz w 1935 z Igo Symem (m.in. byli też na Łotwie). Występowała również za granicą, m.in. w Wiedniu (1936), Paryżu, Berlinie i wielu miastach niem., Atenach, Bejrucie, Damaszku, Jerozolimie, Tel-Awiwie, Kairze (tournée po Palestynie i Egipcie w 1933), Rydze, w Stanach Zjednoczonych. Dłuższy czas występowała w t. warsz.: Banda (1932–33), Hollywood (październik 1935), Wielka Rewia (sez. 1935/36), Cyrulik Warszawski (1936–37). W 1935 próbowała sama prowadzić t. i 28 grudnia tego roku dała w lokalu Wielkiej Rewii przedstawienie pt. Widowisko nr 1. W czasie dyrekcji J. Osterwy w T. Miejskim im. Słowackiego w Krakowie występowała gościnnie na tej scenie w rolach dram.: w 1933 jako Viola (Wieczór Trzech Króli) i Psyche (Eros i Psyche), a w 1935 jako Burmistrzanka (Ptak), Katarzyna (Poskromienie złośnicy) oraz Mary Berger w komedii muz. Rajski ogród. W 1937 występowała gościnnie w kabarecie Wintergarten w Berlinie. W tymże roku ciężko zachorowała; po dłuższej kuracji zaczęła występować w Wilnie, a od marca 1939 znowu w Warszawie w t. Wielka Rewia. Tuż przed wybuchem II wojny świat. występowała w warsz. t. Tip-Top (sierpień 1939).
W 1940–41 była w Wilnie, początkowo w T. Polskim na Pohulance, potem w T. Muzycznym „Lutnia”, wreszcie w Polskim T. Dramatycznym; grała wtedy m.in. Katarzynę (Madame Sans-Gêne), Violę (Wieczór Trzech Króli), Basię (Krakowiacy i Górale), występowała też z koncertami swoich piosenek. Okres wil. wg W. Maliszewskiego znamionował rozkwit „wszechstronności jej talentu, który zajaśniał światłem pierwszej wielkości w komedii i dramacie, w operetce i na estradzie”.
W 1942 jako opiekunka dzieci pol. udała się z II Korpusem Polskim na Bliski Wschód. Dawała również wtedy koncerty dla żołnierzy (m.in. pięćdziesiąt koncertów w Palestynie). W czasie wojny odnowiła jej się gruźlica płuc (zapadła na nią 1937). Choroba zmusiła O. do osiedlenia się w Haifie, potem przebywała przez pewien czas w Indiach, wreszcie w ostatnich latach życia w Bejrucie, gdzie zaczęła malować i wystawiała nawet swoje prace.
Była jedną z najsłynniejszych gwiazd pol. kabaretu. Interpretowała swe piosenki niezwykłe sugestywnie, stwarzając niepowtarzalny nastrój. „Bogactwo jej inwencji było niewyczerpane, skala możliwości nieograniczona” – wspominał J. Jurandot. „Każda jej piosenka opracowana była do najdrobniejszych szczegółów” – pisał L. Sempoliński. Miała głos o zadziwiającym, osobliwym odcieniu i dziwnej skali (bardzo niski dół i cienkie, prawie dziecięce wysokie tony). Zapewne, jak się domyśla Sempoliński, w początkowych latach kariery „występy Ordonki w operetce, przy niewielkim, niewystarczającym dla operetki głosiku i braku studiów wokalnych, musiały zostawić ślady. Piękny, choć maleńki głosik załamał się, górny rejestr pozostał taki sam, ale od średnicy w dół nabrał jakiejś trochę chropawej barwy, co w przyszłości zresztą w wykonywaniu piosenek stało się specjalnym smaczkiem i sławnym stylem Ordonki, naśladowanym przez wiele piosenkarek”. Do najsłynniejszych jej piosenek należały: Córka kata, Johnny, Sam mi mówiłeś, Miłość ci wszystko wybaczy, Uliczka w Barcelonie, Serce matki. Do wielu sama układała teksty, niektóre śpiewała również w obcych językach: niem., ang., ros., franc., hebrajskim, arabskim i hiszpańskim. Była autorką tomiku poezji pt. Piosenki, których nigdy nie śpiewałam (Warszawa 1929). Projektowała także często swoje kostiumy.
Występowała w filmach pol., jak np. Niewolnica miłości (1922), Orlę (1926), Parada Warszawy (1937), a także w filmach austr. i francuskich. Od 30 kwietnia 1931 była żoną hr. Michała Tyszkiewicza.
Bibliografia
Dymek z papierosa s. 264–267, 272 (il.), 299, 308, 331–332, 336 (il.), 374–375, 416 (il.), 418, 452–453; Jewsiewicki: Materiały; Łoza: Czy wiesz I (il.); Sempoliński: Wielcy artyści (il.); Dz. bałt. 1968 nr 101; Dz. pol. 1970 nr 212; Ekran 1960 nr 51, 52 (il.); Pam. teatr. 1963 z. 1–4 (A. Maliszewski s. 216, 218, 223, 224, 226–227; E. Krasiński s. 251, 259, 261); Afisze, IS PAN.
Ikonografia
W. Weiss: Portret, olej, 1918 – własność rodziny malarza, repr. Sztuki Piękne 1934 s. 281; S. Pękalski: Portret, olej, ok. 1931 - MTWarszawa (repr. fot.); S. Norblin: Portret, olej, 1932, repr. IKC 1932 nr 127, także Arch. Dok. Mechanicznej Warszawa; S. Frenkiel: Portret, akw., 1947 i portret, akw., 1948 – MTWarszawa; H. Ordonówna: Autoportret, olej – MTWarszawa; Z. Nirnstein: O., karyk., rys., 1932, repr. Świat 1932 nr 53; NN: O. jako Viola (Wieczór Trzech Króli), rys., 1941, repr. Pam. teatr. 1963 z. 1–4 s. 226, 227; J. Zaruba: Portret, rys., 1961, repr. J. Jurandot: Dzieje śmiechu, Warszawa 1961; Fot. pryw. i w rolach – IS PAN, MT Warszawa.
Filmografia
1933 – Szpieg w masce, Wyrok życia.
Nagrania
Piosenki- MTWarszawa, Red. Muz. PR.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973
Zachowano konwencję bibliograficzną i większość skrótów używanych w źródłowych publikacjach.
Uzupełnienia bibliograficzne
- Ordonówna Hanka (Weronika Hort), Tułacze dzieci, Bejrut 1948 (Warszawa 1990)
- Wittlin Tadeusz, Pieśniarka Warszawy. Hanka Ordonówna i jej świat, Londyn 1985 (Warszawa 1990)
- Gałczyńska Kira, Zbierz w sercu całą moc ... (Hanka Ordonówna w latach wojny), Opole 1996
