Osoby

WĘGIERKO Aleksander (17 VII 1893 Warszawa - ok. 1942), aktor, reżyser, kierownik artystyczny. Był synem ogrodnika Mieczysława W. i Justyny z Obstblumów, mężem Zofii W., scenografa. Opuścił gimn. przed zda­niem matury i w 1910 wstąpił do Szkoły Aplikacyjnej w Warszawie. Debiutował w 1912 w t. wileńskim. Po raz pierwszy zwrócił na siebie uwagę w 1913 rolą Księ­cia Reichstadtu ("Orlątko"). W marcu i kwietniu tego ro­ku występował z zespołem t. wil. w Petersburgu. Na sez. 1913/14 został zaangażowany do T. Polskiego w Warszawie. Po wybuchu I wojny świat. występował na­dal w T. Polskim, w lutym 1915 grał w Petersburgu w zespole A. Zelwerowicza, na wiosnę 1915 w T. Pow­szechnym przy ul. Oboźnej w Warszawie, w sez. 1915/16 i 1916/17 znowu w T. Polskim. W tym czasie ożenił się z Zofią Billauer, malarką i scenografem, siostrą reży­sera K. Borowskiego. W sez. 1917/18 przeniósł się do T. im. Słowackiego w Krakowie, na sez. 1918/19 wró­cił do T. Polskiego w Warszawie. W tym czasie odbył podróż do Berlina, rozpoczynając cykl późniejszych wo­jażów zagranicznych. Z T. Polskiego odszedł w 1920 wskutek zatargu z A. Szyfmanem, który nie chciał udzielić mu zgody na podjęcie pracy reżyserskiej. De­biutował jako reżyser w Łodzi, wystawiając 21 X 1920 "Heddę Gabler" w T. Miejskim pod dyr. A. Zelwerowicza. Niedługo potem (11 III 1921) odbyła się w tymże t. pre­miera "Dziadów" w jego reżyserii. W 1921-23 był kierow­nikiem artyst. T. Bagatela w Krakowie. W t. tym, na­stawionym na repertuar rozrywkowy i sensacyjny, wy­stawił sztuki takie jak: "Przebudzenie się wiosny", "Lekarz na rozdrożu", "Kobieta, która zabiła". Szczególną popu­larnością cieszyła się wystawiona na wiosnę 1923 ko­media "Świt, dzień i noc", w której W. grał główną rolę Maria (partnerką jego była M. Malicka). Od sez. 1923/ 24 do wybuchu II wojny świat. pracował jako aktor i reżyser w T. Polskim i T. Małym w Warszawie. W ciągu piętnastu lat wyreżyserował tu ok. siedemdziesięciu przedstawień oraz grał ponad czterdzieści ról. W sez. 1926/27 i 1927/28 pełnił funkcję kierownika artyst. T. Małego. W sez. 1928/29 reżyserował i występował goś­cinnie w Łodzi (październik, grudzień 1928), Katowi­cach (grudzień 1928), Bydgoszczy (styczeń 1929), Kra­kowie (kwiecień 1929). Po roku wrócił do T. Małego w Warszawie. W następnych latach reżyserował także na innych scenach TKKT - w T. Narodowym i w T. No­wym. Po wybuchu II wojny świat., w październiku 1939 wyjechał do Lwowa. Już w listopadzie tego roku przy­stąpił wspólnie z W. Czengerym do organizowania t. w Grodnie. T. ten pn. Państwowy Teatr Polski BSRR rozpoczął działalność w styczniu 1940 przedstawieniem "Moralności pani Dulskiej". W. pełnił obowiązki kierow­nika artystycznego. W sierpniu t. przeniósł się do Bia­łegostoku. Do 1941 przygotowano premiery: "Intrygi i miłości", "Dożywocia", "Pigmaliona", "Panny Maliczewskiej", "Tragedii optymistycznej", "Wesela Figara" i "Zemsty". W poł. maja 1941 t. wyjechał na występy do Mińska. W czasie bombardowania miasta spłonęły wszystkie deko­racje i kostiumy, po wkroczeniu Niemców rozproszył się także zespół. Okoliczności śmierci W. nie są znane. Wg ustnej informacji uzyskanej przez I. Schillerową zginął on w czasie bombardowania Mińska 24 VI 1941, inna wersja mówi, że ukrywał się przez jakiś czas na wsi, a potem sam oddał się w ręce gestapo i został wy­wieziony do obozu koncentracyjnego. W. był aktorem ,,o ujmującej powierzchowności, ma­rzących oczach, które w blasku życia scenicznego nabie­rały specyficznego wyrazu, i prześlicznych blond wło­sach" (K. Borowski). W recenzjach podkreślano jego swobodę poruszania się w kostiumie scenicznym, wro­dzony wdzięk i ,,dar wytwornego gestu, a obok tego nieposzlakowaną dykcję". L. Jabłonkówna wśród cech temperamentu scenicznego W. wyliczyła "nerwowość intelektualisty, uczuciowość starannie maskowaną szor­stkością i pewnym ostentacyjnym brutalizowaniem". Jednocześnie nazywano jego grę "dyskretną" i jakby "przyciszoną". Do bardziej znanych ról W. należały: Jim ("Murzyn"), Antoni Relski ("Karykatury"), Fantazy ("Fantazy"), Telemak ("Powrót Odysa"), Higgins ("Pigmalion"), Ferdynand ("Intryga i miłość"), Oswald ("Upiory"), Figaro ("Cyrulik sewilski"). Jako reżyser największą po­pularność zdobył w okresie pracy w t. Szyfmanowskich, a szczególnie kierownictwa artyst. w T. Małym. Sławne były jego inscenizacje sztuk L. Pirandella (np. "Sześć postaci scenicznych w poszukiwaniu autora") i G.B. Shawa ("Pigmalion", "Zbyt prawdziwe, aby było dobre", "Mato­łek z wysp Nieoczekiwanych") oraz m.in. "Świerszcza za kominem", "Otella", "Klątwy", "Elżbiety królowej Anglii", "Żoł­nierza i bohatera", "Klubu Pickwicka", "Hamleta", "Gałązki rozmarynu". L. Jabłonkówna starając się określić indy­widualność artyst. W. w dziedzinie reżyserii napisała, że siła jego "leży w poczuciu kompozycji i nadrzędnej kon­strukcji, w umiejętności wiązania aktora ze wszystkimi innymi elementami widowiska w jedną harmonijną ca­łość". Nad innymi współczesnymi sobie wybitnymi inscenizatorami górował "maestrią wykończenia, cyzelatorstwem szczegółu, dbałością o słowo sceniczne i dia­log". W pierwszym okresie najbardziej znamiennym ry­sem działalności reżyserskiej W. był "pewien typ kame­ralności", nie tylko w zakresie doboru repertuaru, lecz głównie w samej realizacji aktorskiej i reżyserskiej. Był to "teatr intymnej miniatury, której szczegóły zaryso­wane są kreską delikatną, ale niesłychanie precyzyjną i pieczołowicie wykończoną". W późniejszym okresie zainteresowania W. zwróciły się ku dramatowi poetyc­kiemu i sztukom o znaczeniu filozoficznym. Szczególną wagę przywiązywał w swej pracy do znaczenia słowa - "słowo jest w ogóle centralnym zagadnieniem w teatrze. Plastyka mówienia jest jednym z najważniejszych pro­blemów dzisiejszej sceny" - mówił W, (Lorentowicz: "Teatr Polski" s. L). Omawiając ostatni okres działalności W. w t. białostockim S. Marczak-Oborski stwierdził, że "scena Węgierki ani razu nie ześlizgnęła się repertuarowo, nie zdarzały się na niej chybione inscenizacje", a L. Jabłonkówna podkreślała dojrzałość artyst., jaką osią­gnął w tym okresie: "w odczuciu wszystkich" stał się "twórcą teatru".
Bibl.: Bar: Dzieje t. krak. s. 181; Czempiński: Teatry w War­szawie s. 238 (il.); L. Jabłonkówna: Aleksander Węgierko, Warszawa 1960 (il.); Lipiec: Zelwerowicz i scena łódz.; Lo­rentowicz: T. Polski (il.); Marczak-Oborski: Teatr czasu woj­ny; Sikorski: Szkoła Aplikacyjna s. 54, 90; Pam. teatr. 1961 z. 4 (Z. Wilski), 1963 z. 1-4 (E. Krasiński); Afisze, IS PAN.
Ikon.: Fot. pryw. i w rolach - MTWarszawa.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765-1965, PWN Warszawa 1973