Osoby

FRENKIEL Bonawentura Adam Mieczysław, także B.A.M. Niwieński (15 VII 1858 Byszów k. Sandomie­rza- 19 IV 1935 Warszawa), aktor. Był synem Alek­sandra F., dzierżawcy, i Marii z Niwińskich, bratem -> Michaliny F., mężem -> Stanisławy Pysznik, ojcem -> Tadeusza F. W 1876 ukończył gimn. w Sandomierzu i po półrocznej praktyce w aptece w Zawichoście za­pisał się na farmację w Warszawie. Równocześnie roz­począł naukę w szkole dram. E. Derynga. Debiutował 21 V 1879 na popisie szkolnym w roli Kryspina ("Jedna chwila"). W 1880 wyjechał z zespołem szkolnym na pro­wincję. W czasie występów w Kaliszu został zaangażo­wany do t. krak.: debiutował tu 8 IX 1881 jako Łasz-kiewicz ("Kościuszko pod Racławicami") i występował do maja 1885. Grał wtedy m.in. Telesfora ("Dom otwar­ty"), Brochata ("Małomieszczanie"), Striesego ("Porwanie Sabinek"). Od końca maja do początku sierpnia 1882 występował gościnnie w Petersburgu w zespole A. Łukowicza. 7 VI 1885 debiutował w t. lwow. jako Koziatyński ("Górą nasi"). We Lwowie grał przez pięć sezonów. W 1887 otrzymał zaproszenie na występy gościnne do WTR i wystąpił w Warszawie trzykrotnie: 28 XI jako Dzieńdzierzyński ("Rozbitki"), 1 XII i 5 XII jako Coquardier ("Durand i Durand"). Zaangażowano go jednak do WTR dopiero w 1890; po raz pierwszy wy­stąpił tu 5 II jako Coquardier ("Durand i Durand"). Odtąd pracował w Warszawie do śmierci wyjeżdżając tylko na występy gościnne, m.in. do Lublina (1919), Krakowa (corocznie w okresie 1920-23, 1930), Lwowa (1922, 1927), Wilna (1923), Poznania (1923, 1926,1927, 1929),Łodzi (l928), Bydgoszczy (1928), Radomia (l932). W 1914 występował w Petersburgu (m.in. w roli tyt. w "Panu Geldhabie" i jako Jenialkiewicz - "Wielki człowiek do małych interesów"), a w 1926 w Pradze w roli Siekierki ("Spadkobierca"). W 1890 ożenił się z aktorką Stanisławą Pysznik. Trzykrotnie obchodził jubileusze: 18 V 1904 dwudziestopięciolecia, 11 II 1914 trzydziestopięciole­cia, 18 XII 1927 pięćdziesięciolecia pracy scenicznej. Bezpośrednio po trzecim jubileuszu przeszedł na eme­ryturę, występował jednak sporadycznie do 1932. Należał do najwybitniejszych pol. aktorów komedio­wych. Był wysoki, postawny, jego twarz "jasna, po­godna, dość duża, nadawała się do gry wyrazistej"; miał "ruchliwe oko i nos wielce charakterystyczny", głos donośny, dobrą dykcję (S. Pepłowski). Jego talent dojrzał w pierwszej poł. lat osiemdziesiątych w Krako­wie pod kier. S. Koźmiana, którego wpływ był na tyle widoczny w jego grze, że we Lwowie S. Pepłowski na­zwał go "przedstawicielem szkoły krakowskiej". Okres lwow. przyniósł mu znaczne sukcesy; w krótkim czasie F. stał się wówczas ulubieńcem publiczności. Nato­miast występy w Warszawie w 1887 były surowo oce­niane przez krytykę. Porównania z A. Żółkowskim wypadły niepomyślnie dla F., któremu zarzucano na przemian zbytnią jaskrawość i monotonię. Zaangażo­wano go też dopiero po śmierci Żółkowskiego, a i wte­dy wspomnienie starego mistrza długo przeszkadzało mu w zajęciu odpowiedniego stanowiska. Już ok. 1900 należał jednak do najwyżej cenionych ak­torów WTR. Z biegiem czasu stworzył pewien typ postaci, którym oryginalne piętno nadawały już jego cechy osobiste: żywe usposobienie i żwawe ruchy wyso­kiego mężczyzny o znacznej, a w późniejszych latach nawet potężnej tuszy. Nie charakteryzował się prawie wcale. Wg A. Grzymały-Siedleckiego cechowała go "skłonność do trzymania się zasadniczej linii psychicz­nej odtwarzanego człowieka, przejrzystość gry, dosadność wyrazu, powiększanie wymiarów postaci, którą wykonywał". Podobnie ujął to J. Lorentowicz. "Fren­kiel podaje w szerokich zarysach postać syntetyczną, postawioną od razu, a tylko wyjaskrawioną lub cienio­waną podczas gry. Posiadając w sobie plastyczną wizję odtwarzanej postaci improwizuje na każdym przedsta­wieniu szczegóły tej wizji". Zgodnie podkreślano, że kreowane przez niego postaci miały ton wewnętrznego ciepła, nawet wtedy, gdy tekst dramatu wcale do tego nie upoważniał, jak np. w wypadku Szambelana ("Głupi Jakub"), który w ujęciu F. wydawał-się niemal dobrot­liwy. Postaci negatywnych, nie mogących liczyć na sympatię ani na rozbawienie publiczności, unikał. Był jednym z najwybitniejszych w Polsce wykonawców ról molierowskich. Grał ich sześć, m.in. Tartufle'a ("Świętoszek"), Argana ("Chory z urojenia") i Grzegorza Dyndałę ("Grzegorz Dyndała"). Wysoko ceniono jego poczucie stylu w komediach A. Fredry, w których wys­tępował ze szczególnym upodobaniem. Miał w swoim dorobku osiemnaście ról fredrowskich, w tej liczbie Cześnika ("Zemsta"), Szambelana ("Pan Jowialski"), Rotmistrza i Majora ("Damy i huzary"), Twardosza ("Dożywocie"), Geldhaba ("Pan Geldhab") i Radosta ("Cudzoziemczyzna"). Słynne były jego kreacje w roli tyt. w "Cyranie de Bergerac" (poczynając od pol. premiery, 18 X 1899), Flambeau ("Orlątko"), Wistowskiego ("Grube ryby"), Cramptona ("Kolega Crampton"). W 1924 już jako sławny aktor próbował szczęścia w repertuarze tra­gicznym; wystąpił wówczas jako Wojewoda ("Mazepa"), w roli, o której marzył od lat. Próba ta skończyła się jednak niepowodzeniem. Okazało się, że głos F., wpraw­dzie donośny i dobrze postawiony, nie nadaje się do ról tego rodzaju, postaci zabrakło wielkości i grozy. Dzięki rolom komicznym jego popularność wzrastała jednak nieustannie. Występował również często jako monologista i recy­tator. Recytował m.in. fragmenty "Pana Tadeusza", prozę Sienkiewicza ("Śmierć Podbipięty"), Żeromskiego i Reymonta. W okresie międzywojennym wystąpił w sześciu filmach, m.in. jako Boryna ("Chłopi", 1922). Role filmowe nie należały jednak do jego największych osiągnięć. Był wybitnym pedagogiem; wykładał w Kla­sie Dramatycznej przy Warsz. Tow. Muzycznym, po­tem w Szkole Dramatycznej, a w 1925-32 był lektorem dykcji i wymowy na Uniw. Warszawskim. W 1910-13 ogłaszał swoje nowele w "Tygodniku Ilustrowanym". Był członkiem zasłużonym ZASP. Bibl.: K. Biernacki: Mieczysław Frenkiel, Warszawa 1958 (il.); EdS V; Grzymała-Siedlecki: Świat aktorski; Koller: Gawędy (il.); Lorentowicz: Dwadzieścia lat I; Mieczysław Frenkiel. 1878-1928, Warszawa 1928 (il.); T. Frenkiel: Mieczysław Fren­kiel, Warszawa 1938 (il.); Pepłowski: Teatr we Lwowie II; PSB VII (M. Rulikowski); A. Sygietyński: O teatrze i drama­cie, Warszawa 1971; J. Szaniawski: W pobliżu teatru, Kraków 1956 s. 109-120; Afisz teatr. 1967 nr 22; EMTA 1887 nr 218, 219, 1901 nr 16 (il.); Kur. warsz. 1927 nr 351; Pam. teatr. 1967 z. 1 s. 10 (wywiad z M.F.); Tyg. ilustr. 1904 nr 19 (W. Bo­gusławski); Akt ur. z 1858 w parafii Chobrzany (z adnotacją o urzędowej zmianie nazwiska na podstawie Dz. U.R.P.- nr 88 p. 478); Korespondencja w zb. E. Barszczewskiej, Warszawa. Ikon.: L. Szpądrowski: Portret (W garderobie teatralnej), akw., repr. Album teatr. I s. 61 ;S. Lentz: Portret, olej, przed 1900 - MTWarszawa; S. Lentz: Portret, olej, ok. 1902 -MNWarszawa; S. Lentz: Portret pryw. i F. w rolach (od lewej) jako: Wodnik (Dzwon zatopiony), Geldhab (Pan Geldhab), Bentivoglio (Odrodzenie), Mateusz (Stary mąż), Probierczyk (Jak wam się podoba), Sganarelle (Doktor z musu), Zagłoba (Zagło­ba swatem), akw., repr. Tyg. ilustr. 1904 nr 19; S. Lentz: Auto­portret z F., olej, ok. 1909, repr. barwna Stolica 1968 nr 2; Z. Nirnstein: Portret, karyk., akw., ok. 1915 - MTWarszawa; S. Lentz: Autoportret z F. (Duet), olej, ok. 1916, repr. Sztuki Piękne 1930 nr 4; S.J. Kozłowski: F. jako Cyrano de Bergerac (Cyrano de Bergerac), akw., 1916 - zb. R. Gołębiowskiego, Warszawa; K. Sichulski: Portret, karyk., akw., repr. Sztuki Piękne 1931 nr 3; E. Kochański: Portret, karyk., akw. - MT Warszawa; K. Dąbrowska: F. jako Cześnik (Zemsta), minia­tura, gwasz, 1923 - MTWarszawa; T. Waśkowski: F. jako Wistowski (Grube ryby), akw., 1930 - MHKraków; S. Ost­rowski: Portret, rzeźba, gips, 1913 - MNWarszawa, oraz późniejsze odlewy w brązie - T. im. Słowackiego Kraków, MTWarszawa, grobowiec na Cmentarzu Powązkowskim, War­szawa, kwatera 52; K. Kamiński: Portret, brąz, repr. Świat 1914 nr 5; C. Makowski: Portret, plakieta, gips, 1915 - MN Warszawa; NN: Portret, rzeźba, brąz, ok. 1928 - MTWarsza­wa; NN: Portret, rzeźba, gips - MTWarszawa; S. Jakubow­ski: Poi tret, rzeźba, brąz - PWST Warszawa; S. Bystrzyński: Portret (Próba czytana w Starym Teatrze), rys., 1878, repr.- zb. S. Dąbrowskiego; H. Modrzejewska: Portret z L. Solskim, rys., ok. 1884, repr. Scena pol. 1929 z. 1; S. Lentz: Portrety, karyk., rys., repr. Kłosy 1888 nr 1189; S. Lentz: Portret, ka­ryk., rys., ok. 1890; S. Lentz: Portret z K. Kamińskim, karyk., rys. - MNWarszawa; S. Lentz: Portret, karyk., rys., repr. Tyg. ilustr. 1890 nr 48; S. Lentz: F. jako Podczaszyc (Hra­bina), rys., repr. Tyg. ilustr. 1898 nr 46; K. Krzyżanowski: Portret, rys. węglem, przed 1902 - MNWarszawa; S. Lentz: F. i K. Kamiński, karyk., rys., repr. Tyg. ilustr. 1906 nr 17; S. Lentz: Portrety, karyk., rys., repr. Świat 1908 nr 13, 1938 nr 50; S. Rzecki: F. i K. Kamiński, karyk., rys., repr. Scena i Sztuka 1909 nr 5; S. Sonnewendt: Portret, rys., 1910, repr. - MTWarszawa; S. Lentz: Portret, F. w kryzie, rys., 1913- MNWarszawa; Z. Nirnstein: Portrety, karyk., rys., repr. Świat 1913 nr 33; Z. Nirnstein: F. jako Tartuffe (Świętoszek), karyk., rys., repr. Świat 1914 nr 7; K. Sichulski: Portrety, karyk., rys., repr. Solski: Wspomnienia s. 322; W. Krassowski: Portrety, karyk., rys., repr. Mucha 1917 nr 3; E. Głowacki: Portret, ka­ryk., rys., repr. - zb. S. Dąbrowskiego; H. Barwiński: Portret, karyk., rys. - MHKraków; E. Głowacki: Portret, karyk., rys., repr. Pani 1923 nr 11/12; Jotes (J. Szwajcer): Portret, ka­ryk., repr. J. Szwajcer: Ze wspomnień karykaturzysty, Warsza­wa 1960 s. 5; NN: Portret, karyk., rys. - MTWarszawa; F Głowacki: Portret, karyk., rys., repr. Tyg. ilustr. 1931 nr 51/51 S. Dobrzyński: F. w rolach, rys., repr. K. Krukowski: Moj Warszawka, Warszawa 1957; W. Bartoszewicz: Portret, rys repr. Koller: Gawędy; Fot. pryw. i w rolach-Bibl. Na (Zakład Grafiki), IS PAN, MHKraków, MTWarszawa. Film.: 1930 - Na Sybir. Nagrania: Recytacja - MTWarszawa. Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765-1965, PWN Warszawa 1973