Osoby

Dyrektor teatrów, reżyser, artysta kabaretowy, publicysta, tłumacz

Był synem Sebastiana Trzcińskiego, rzeźnika, i Józefy z Miaskowskich, miał siostry Józefę i Florentynę; od 1924 jego żoną była aktorka Jadwiga Zaklicka (1902–1963). Uczęszczał do renomowanego klasycznego gimnazjum Zakładu Naukowo-Wychowawczego Ojców Jezuitów w Chyrowie, gdzie występował i reżyserował w teatrze szkolnym. W latach 1896–1902 studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim – początkowo, na życzenie ojca, prawo, następnie na Wydziale Filozoficznym. Regularnie uczęszczał do Teatru Miejskiego w Krakowie . Był tam świadkiem narodzin nowych nurtów w polskim teatrze, oglądał spektakle, które dały początek modernistycznej inscenizacji, scenografii, aktorstwu. Poznał najistotniejsze w tamtym czasie, pozostające w estetycznej i ideowej symbiozie z początkami tzw. Wielkiej Reformy Teatru w Europie, osiągnięcia krakowskiej sceny – m.in. Wnętrze Maurice’a Maeterlincka (1899) w reżyserii Tadeusza Pawlikowskiego – jeden z pierwszych przykładów symbolizmu na polskich scenach; prapremierę Kordiana Juliusza Słowackiego w reżyserii Józefa Kotarbińskiego (1899), wiele razy oglądał Warszawiankę – debiut dramaturgiczny Stanisława Wyspiańskiego (1898), prapremierowe Wesele tegoż autora (1901), Dziady Adama Mickiewicza w inscenizacji Wyspiańskiego (1901). Wielkim autorytetem stał się wówczas dla Trzcińskiego – i pozostał nim już na zawsze – Pawlikowski, którego charyzma i wyważony, zarazem nowatorski program artystyczny, stanowiły silną inspirację.

Po służbie wojskowej (1902–1903) odbył „muzyczne i teatralne” studia w Monachium – szczegóły tego etapu życia nie są zbadane. Odtąd, aż do wybuchu drugiej wojny światowej, a w miarę możliwości i później, utrzymywał szerokie zagraniczne kontakty kulturalne. Przed 1939 regularnie odbywał liczne podróże, głównie do Wiednia, Paryża, Berlina, Salzburga, do Włoch, a także do Zagrzebia, Belgradu i innych ośrodków Europy południowo-wschodniej; szczególnie aktywnie angażował się w kontakty polsko-jugosłowiańskie. Ze znawstwem oglądał spektakle operowe, na bieżąco poznawał najważniejsze dokonania teatrów europejskich. Szczególnie zafascynowany był teatrem Maxa Reinhardta, ideą festiwali teatralnych w Salzburgu, teatrem plenerowym, nową dramaturgią. Był uroczym rozmówcą, miłośnikiem dobrej kuchni, wszechstronnie wykształconym erudytą, znakomitym znawcą malarstwa, muzyki, literatury i teatru, znał biegle kilka języków, m.in. angielski, francuski, włoski, niemiecki, i z wielką kulturą i swobodą wykorzystywał te atuty zarówno w życiu zawodowym, jak i prywatnym.

W latach 1905–1912 był jedną z czołowych postaci kabaretu „Zielony Balonik” w kawiarni „Jama Michalika” w Krakowie, gdzie z nadzwyczajnym talentem śpiewał, parodiował, odgrywał scenki pantomimiczne. Według Tadeusza Żeleńskiego (Boya) cechowała go „absolutna muzykalność, miły głos, porywająca siła komiczna, zdolność imitatorska” [Żeleński (Boy), Znaszli ten kraj?, s. 161]. Na przełomie 1906 i 1907 współpracował z krakowskim kabaretem „Figliki” Arnolda Szyfmana. Próbował aktorstwa dramatycznego – w 1906 wystąpił w Teatrze Miejskim w roli Ulryka Brendla w Rosmersholmie Henrika Ibsena, spektaklu współreżyserowanym z Ludwikiem Solskim. W 1916 zaprojektował dekoracje do Ślubów panieńskich Aleksandra Fredry. Aktywnie uczestniczył w życiu kulturalnym. W 1905 poparł kandydaturę Stanisława Wyspiańskiego na stanowisko dyrektora Teatru Miejskiego [Trzciński, Teatr dla Wyspiańskiego!, „Głos Narodu” 1905, nr 128]. W 1913 bezskutecznie starał się o dzierżawę i dyrekcję Teatru im. J. Słowackiego. Znany był z teatralnych felietonów drukowanych w latach 1904–1908 w „Nowej Reformie”, „Czasie”, „Głosie Narodu”, a od 1916 także w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym”. Sukces odniósł prowadząc w 1908–1918 (najpierw z Tadeuszem Dropiowskim, od 1910 samodzielnie) impresaryjne biuro koncertowe, dzierżawiące salę Starego Teatru. Promował muzykę polską, szczególnie Fryderyka Chopina i Karola Szymanowskiego. W 1917 i 1918 Prezydium Miasta Krakowa powierzyło mu organizację letnich sezonów operowych w Teatrze im. J. Słowackiego – niektóre muzyczne przedstawienia sam z powodzeniem reżyserował.

W latach 1918–1926 kierował Teatrem im. Juliusza Słowackiego w Krakowie; była to, mimo ogromnych trudności związanych z niestabilną sytuacją ekonomiczną i polityczną w kraju, najlepsza pod względem artystycznym dyrekcja w krakowskim teatrze w całym okresie międzywojennym i jedna z najlepszych w Polsce. Z jednej strony, pamiętając o poszanowaniu tradycji tej sceny, kontynuował Trzciński wystawianie w nowych realizacjach utworów, które współtworzyły jej młodopolską legendę – jak w przypadku Wyzwolenia Wyspiańskiego i Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego. Z drugiej – teatr krakowski był otwarty na awangardę, wystawiano w nim najwięcej wartościowych polskich i obcych dramatów współczesnych w latach 20. w Polsce, a wiele inscenizacji miało charakter nowatorski i eksperymentalny zarówno pod względem doboru tekstów scenicznych, jak i formy inscenizacji. Trzciński jednoznacznie opowiedział się po stronie awangardy, zezwalając, wbrew protestom konserwatywnych radnych miejskich, na organizację w Teatrze im. J. Słowackiego wieczorów futurystycznych, umożliwiając 30 czerwca 1921 debiut dramaturgiczny w teatrze zawodowym Stanisława Ignacego Witkiewicza (Witkacego) prapremierą Tumora Mózgowicza we własnej reżyserii (w 1922 wystawił ponadto Kurkę wodną tegoż autora). Pojawienie się ekspresjonistycznych inscenizacji utworów Kazimierza Andrzeja Czyżowskiego Ulica dziwna (4 maja 1922), Witolda Wandurskiego Śmierć na gruszy (15 stycznia 1925), Jerzego Hulewicza Aruna (11 lutego 1925) dowodziło, że o repertuarze teatru krakowskiego decyduje konsekwentnie realizowany program artystyczny. W latach 1923–1925 w sprawach programowych pomagała,, Stanisława Wysocka, zatrudniona na stanowisku reżyserki i aktorki. Trzciński zawdzięczał jej m. in. kontakt z Nikołajem Jewreinowem, którego To, co najważniejsze wystawił w 1922 roku (reż. Zygmunt Nowakowski). Za dyrekcji Trzcińskiego odbyło się kilkadziesiąt prapremier współczesnych dramatów zagranicznych i polskich: Krąg interesów Jacinto Benavente (1919), Sześć postaci dramatu w poszukiwaniu autora (1923), Rozkosz uczciwości (1924), Henryka IV (1925) Luigi Pirandella, Zwiastowanie Paula Claudela (1924), Gaz (1922) i Romans zeszytowy (1924) Georga Kaisera, Hidallę Franka Wedekinda (1924); R.U.R. Karela Čapka (1924) i inne. Nawiązaniem do dokonań Reinhardta były znane z jego teatru inscenizacje Kto bądź, czyli Komedia o życiu i śmierci człowieka smutna i wesoła Hugo von Hofmannsthala w tłumaczeniu i opracowaniu Jarosława Iwaszkiewicza, w reżyserii Ryszarda Ordyńskiego (1925). Konsekwentnie wystawiano nowości polskie, m.in. dramaty Tadeusza Rittnera, Karola Huberta Rostworowskiego, Stefana Żeromskiego, a także utwory debiutantów: Emila Zegadłowicza; Stefana Grabińskiego; Bohdana Katerwy. W czerwcu i lipcu 1923 Trzciński zrealizował we własnej reżyserii (powtórzony w 1924 i w 1930) pierwszy w Polsce monumentalny spektakl plenerowy: Odprawę posłów greckich Jana Kochanowskiego na dziedzińcu wawelskim, inspirowany ideą Wyspiańskiego teatru ogromnego oraz Wawelu rozumianego jako polskiego Akropolis, a także spektaklami Reinhardta dla masowej publiczności. Na zlecenie Departamentu Kultury i Sztuki Ministerstwa Wyznań i Oświecenia Publicznego w latach 1922–1923 organizował regularne występy Teatru im. J. Słowackiego w Cieszynie i Bielsku w ramach szerzenia polskości na Śląsku Cieszyńskim. W sezonie 1924/1925 wydawał, redagowane przez kierownika literackiego Tadeusza Świątka, czasopismo „Listy z Teatru”, uznane za najlepsze polskie pismo teatralne tego czasu.

Był aktywnym organizatorem życia teatralnego; wobec problemów ekonomicznych i organizacyjnych w 1919 zainicjował powstanie Związku Dyrektorów Teatrów Polskich, którego statut opracował; współorganizował pierwszy zjazd ZDTP i współredagował tekst porozumienia z ZASP. W 1926, po kilkuletnich bezpardonowych atakach prasy i krakowskich środowisk prawicowych, nie przedłużono z Trzcińskim kontraktu. W sezonie 1926/1927 był reżyserem w Teatrze Narodowym w Warszawie, gdzie zrealizował pięć przedstawień, w tym dobrze przyjęty Świecznik Alfreda de Musseta. We wrześniu 1927 objął dyrekcję Teatru Wielkiego we Lwowie – według Stanisława Marczaka-Oborskiego podejmując „pierwszą poważną próbę wyprowadzenia sceny lwowskiej z powojennego impasu”; „Była to […] pewna zapowiedź jej rozkwitu za dyrekcji Schillera” [Marczak-Oborski, s. 312–313]. Powtórzył we Lwowie pięć swoich krakowskich inscenizacji – w tym Odprawę posłów greckich, zaprosił do współpracy wybitnych artystów – po raz pierwszy w tym mieście wystawiono w całości Wyzwolenie (z Osterwą), grano Wesele w reż. Wandy Siemaszkowej, najciekawszą prapremierą była Noc śnieżysta Andrzeja Rybickiego (1928) – dramat z pogranicza surrealizmu i ekspresjonizmu. W 1929 wrócił do Krakowa i ponownie objął dyrekcję Teatru im. J. Słowackiego – tym razem na zasadzie dzierżawy, wspólnie z Eugeniuszem Bujańskim. Z powodu kryzysu ekonomicznego i problemów zdrowotnych nie udało mu się powtórzyć sukcesu pierwszej dyrekcji – w repertuarze przeważały obliczone na dochód farsy i komedie. Zdołał jednak także wystawić kilka wartościowych przedstawień, np. w opracowaniu tekstu i reżyserii Trzcińskiego grano pierwszy raz w Polsce nową, odmienną od prapremierowej, wersję Kordiana (1930) oraz Dziady (1931), ponadto Mindowego Słowackiego (1931), Warszawiankę (1930) i Wyzwolenie (1931), Cyda Corneille’a–Wyspiańskiego (1931), kilka inscenizacji Fredry. Z klasyki obcej zrealizował Trzciński rzadko w Polsce wystawiane: Ifigenię w Aulidzie Eurypidesa (1932), Egmonta Johanna Wolfganga Goethego (1932), Koriolana (1930) oraz Wiele hałasu o nic Szekspira (1929). Na wiosnę 1932 reżyserował gościnnie w Poznaniu, a od września tegoż roku. objął kierownictwo artystyczne w tamtejszym Teatrze Polskim – formalnie wspólnie z Bolesławem Szczurkiewiczem, de facto samodzielnie. Wg Ewy Guderian-Czaplińskiej zgoda schorowanego Szczurkiewicza i jego żony Nuny Młodziejowskiej na współdyrekcję „oznaczała dla nich świadome odsunięcie się na drugi plan w sprawach artystycznych, pełnienie obowiązków głównie administracyjnych” [Guderian-Czaplińska, s. 152]. Sezon zainaugurował Dziką pszczołą Ludwika Hieronima Morstina, powtórzył też krakowską inscenizację moralitetu Hofmannsthala Kto bądź. Najważniejszym wydarzeniem tej dyrekcji była opracowana przez Trzcińskiego pierwsza inscenizacja wszystkich części Akropolis Wyspiańskiego, wystawiona z okazji dwudziestopięciolecia śmierci autora (1932).

W sezonie 1933/1934 objął na krótko kierownictwo artystyczne Teatru Jednoaktówek w Warszawie oraz reżyserował gościnnie w warszawskich teatrach Małym i Kameralnym, a także w Bydgoszczy i Toruniu. W sezonie 1934/1935 ponownie znalazł się w Poznaniu, tym razem jako kierownik artystyczny Teatru Nowego. Wznawiał swoje spektakle – m.in. Krąg interesów oraz Dziady. Zniechęcony trudną sytuacją finansową opuścił Poznań przed końcem sezonu. Odtąd do 1939 reżyserował gościnnie, głównie w Warszawie (m. in. w Teatrze Kameralnym i Letnim), Wilnie, Toruniu. Przez cały czas, od ok. 1907, zajmował się też przekładami dramatów z kilku języków – pod własnym nazwiskiem lub pod pseudonimami i kryptonimami: T.T., T.F., Feliks Treter przetłumaczył lub przerobił kilkanaście komedii i fars, oraz kilka ambitniejszych dramatów, m.in.: Krąg interesów Benavente, Sługę dwóch panów Carlo Goldoniego, Wachlarz lady Windermere Oscara Wilde’a, Futro bobrowe Gerharta Hauptmanna, opracował wykonany przez Annę Donat, Czesława Łucewicza i Czesława Strzeleckiego przekład dramatu Roxy Barry’ego Connersa, w którym Jadwiga Zaklicka odnosiła w tytułowej roli swój największy aktorski sukces.

Wojnę spędził w Warszawie, pracując nad monografią poświęconą Tadeuszowi Pawlikowskiemu i kalendarium teatru polskiego; maszynopisy zdeponowane w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich spłonęły. Po powstaniu warszawskim przedostał się do Krakowa.

Okres powojenny był dla Trzcińskiego czasem trudnym – pozbawiony został możliwości spokojnej pracy, został zawodowo zdegradowany, tułał się po różnych teatrach, reżyserując rzadko przypadkowe spektakle. 19 stycznia 1945 brał udział w uroczystej powojennej inauguracji Teatru im. J. Słowackiego, razem z innymi przedwojennymi dyrektorami tej instytucji – Karolem Fryczem, Solskim, Osterwą. W marcu tym teatrze reżyserował Zemstę Fredry; od maja do lipca był kierownikiem i jednym z wykładowców Studia Aktorskiego przy Teatrze im. Słowackiego; nominowany 25 stycznia 1945 na stanowisko dyrektora efemerycznej krakowskiej opery, wystawił na jej inaugurację, we własnej reżyserii, Hrabinę Stanisława Moniuszki (10 sierpnia 1945). Od października 1945 otrzymał dyrekcję Teatru Miejskiego we Wrocławiu, który otworzył Ślubami panieńskimi Fredry we własnej reżyserii (6 stycznia 1946). W marcu 1946 zrezygnował z posady, reżyserując jeszcze we Wrocławiu kilka przedstawień do końca sezonu. W sezonie 1946/1947 nie umożliwiono mu reżyserii, w 1947/1948 zrealizował jedynie Krąg interesów w Teatrze im. Żeromskiego Kielcach i Wesele pani du Barry Adama Grzymały-Siedleckiego w Teatrze Polskim w Poznaniu. W następnych latach był reżyserem w Teatrze Wielkim i Polskim w Poznaniu, pojedyncze spektakle zrealizował w Olsztynie; był krótko zatrudniony jako reżyser w Świdnicy. W 1951/1952 Henryk Szletyński zatrudnił go w Państwowych Teatrach Dramatycznych w Krakowie, jednak już do końca życia Trzciński nie reżyserował. Po wojnie grano w różnych teatrach dramaty w jego przekładach, m.in. Roxy, Futro bobrowe. Próbował na nowo napisać monografię Pawlikowskiego i wznowić swoje badania nad dziejami polskiego teatru, jednak tych prac już nie ukończył.

Był jedną z najwybitniejszych i najbarwniejszych postaci polskiego teatru pierwszej połowy XX w. Największym osiągnięciem jego życia pozostała pierwsza, błyskotliwa dyrekcja krakowska, która przyczyniła się do zaistnienia wielu nowatorskich zjawisk teatralnych w Polsce. Podobnie jak jego mistrza, Tadeusza Pawlikowskiego, otaczała Trzcińskiego legenda, do której powstania przyczyniły się liczne o nim wspomnienia.

Bibliografia

• Boy o Krakowie, oprac. Henryk Markiewicz, Kraków 1968;
• Braunowie Zofia, Kazimierz: Teofil Trzciński, Warszawa 1967;
• Degler, Janusz: Witkacy w teatrze międzywojennym, Warszawa 1973;
• Frycz, Karol: Teatr był treścią jego życia, „Teatr” 1953 nr 4;
• Grzymała-Siedlecki, Adam: Osobowość Trzcińskiego, „Teatr” 1953 nr 4;
• Frycz, Karol: Zielonobalonikowe wspomnienia i Grzymała-Siedlecki, Adam: Ludzie „Zielonego Balonika” [w:] Dymek z papierosa, O scenach, scenkach i nadscenkach, pod red. K. Rudzkiego, Warszawa 1959;
• Gawlik, Jan Paweł: Powrót do Jamy, Kraków 1961;
• Guderian-Czaplińska, Ewa: Teatralna Arkadia. Poznańskie teatry dramatyczne 1918–1939, Poznań 2004;
• Hałabuda, Stanisław: Teofil Trzciński – twórca własnego życiorysu, „Pamiętnik Teatralny” 1977 z. 1, s. 9–28;
• Michalik, Jan: Dzieje teatru w Krakowie w latach 1893–1915. W cieniu teatru miejskiego, Kraków 1987, s. 334–336;
• Trzciński, Teofil: O teatrze i sztuce, wybrał i wstępem poprzedził Alfred Woycicki, Warszawa 1968;
• Trzciński Teofil: Teatr krakowski przed półwiekiem, „Życie Literackie” 1952 nr 41;
• Trzciński, Teofil: Materiały do dziejów teatru w Krakowie, rękopis, Zbiory Specjalne Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, 1347 III;
• Trzciński, Teofil: Teatr dla Wyspiańskiego!, „Głos Narodu” 1905, nr 128;
• Makuszyński, Kornel: Czarujący Teofil, „Teatr” 1953 nr 4;
• Marczak-Oborski, Stanisław: Teatr w Polsce 1918–1939. Wielkie ośrodki, Warszawa 1984;
• Michalik, Jan: Wspomnienia Karola Rollego o teatrze, „Pamiętnik Teatralny” 1983 z. 3, s. 387–406;
• Poskuta-Włodek, Diana: Trzy dekady z dziejów sceny. Teatr im. Juliusza Słowackiego w latach 1914–1945, Kraków 2001;
• Poskuta-Włodek, Diana: Tadeusz Świątek w teatrze krakowskim, „Pamiętnik Teatralny” 2013 z. 1, s. 113–139;
• Słownik biograficzny teatru polskiego, t. I, Warszawa 1973 (tu bibliografia i ikonografia);
• Spis ludności Krakowa 1900, XII/1572; Spis ludności Krakowa 1910, XII/2128, Archiwum Narodowe w Krakowie;
• Waśkowski, Antoni: Teatr Teofila Trzcińskiego w Krakowie, Kraków 1932;
• Weiss, Tomasz: Legenda i prawda Zielonego Balonika, Kraków 1976;
• Żeleński (Boy), Tadeusz: Znasz-li ten kraj?, Wrocław 1983 (dostępne w serwisie Wolne Lektury);
• Biblioteka Muzeum Historycznego Miasta Krakowa [tu:] archiwum Teofila Trzcińskiego;

Fotografie, wycinki prasowe, afisze, egzemplarze teatralne:

Archiwum Artystyczne i Biblioteka Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, i inne.

Diana Poskuta-Włodek

Mówiona encyklopedia teatru polskiego