Osoby

SIEMASZKOWA Wanda Felicja Katarzyna, z Sierpińskich (30 grudnia 1867 Lipowa k. Kobrynia – 6 sierpnia 1947 Żarnowiec), aktorka, reżyser, dyr. teatru.

Była córką Feliksa Sierpińskiego i Emilii z Prenierów, żoną Antoniego Siemaszki. Uczyła się w gimn. w Łomży, skąd przeniosła się do Warszawy. Tu dopełniała wykształcenia na pensji H. Czarneckiej i brała lekcje gry aktorskiej u J. Kotarbińskiego. 8 października 1887 debiutowała pod nazwiskiem panieńskim w t. krak. w roli Helenki (Dziwak). W Krakowie pracowała przez sześć sez., z przerwą od marca 1891 do sierpnia 1892. 3 czerwca 1888 wyszła w Krakowie za aktora A. Siemaszkę i odtąd występowała pod nazwiskiem męża. W 1893–94 była aktorką t. lwowskiego. Od początku grudnia 1894 powtórnie pracowała w t. krakowskim. W 1897 udała się do Warszawy i debiutowała w WTR: 20 grudnia jako Salomea (Harde dusze), a 22 grudnia Lucyna (Ucieczka). Nie została jednak zaangażowana i wróciła do Krakowa. Powtórnie debiutowała w WTR w 1899: 8 maja jako Klara (Śluby panieńskie), 10 maja Helena (Przed ślubem) i 14 maja Salomea (Harde dusze). Tym razem skutek był pomyślny: tylko do końca 1899 S. grała jeszcze w Krakowie, po czym przeniosła się do Warszawy, od stycznia 1900 zaangażowana do WTR. Niezadowolona z warunków pracy, w maju tego roku rozstała się jednak ze stolicą i wróciła do Krakowa, gdzie występowała do maja 1902. 27 maja 1902 dała pożegnalne przedstawienie w Krakowie, powtórnie zaangażowana do WTR, gdzie pracowała tym razem przez dwa sezony. Na występy gościnne wyjeżdżała w tym okresie i do innych miast, m.in. do Lublina (marzec 1888), Poznania (marzec, kwiecień, maj 1890; luty 1898; grudzień 1899), Sosnowca (listopad, grudzień 1901; grudzień 1902; styczeń 1903), Lwowa (grudzień 1901), Łodzi (styczeń, luty 1902; styczeń 1903), Częstochowy (kwiecień 1902). 28 maja 1904 dała pożegnalne przedstawienie w WTR i odtąd przez dwa lata występowała tylko gościnnie: w t. łódz. (29 V- l VI 1904; 19 listopada 1904 -1 stycznia 1905), krak. T. Miejskim (4 – 15 czerwca 1904), krak. T. Ludowym (luty 1905), lwow. T. Miejskim (12 stycznia – 6 maja 1905), z zespołem łódz. w warsz. Filharmonii (lato 1905 i 1906). W 1905 utworzyła własny zespół, który od 18 października do grudnia tego roku działał początkowo pod dyr. S., potem pod dyr. S. i J. Puchniewskiego. Zespół ten występował m.in. w Mińsku Litewskim, Pińsku, Wilnie, Grodnie, Kownie, Brześciu Litewskim. Od 1 września 1906 była ponownie aktorką t. lwow.; z zespołem tego t. występowała również w Wiedniu (1910) i Paryżu (1913). Nadto sama często wyjeżdżała na gościnne występy. W 1910 była na występach w Zagrzebiu. W 1914 odbyła wielkie tournee jako recytatorka (Wiedeń, Praga, Tabor, Berlin). W marcu 1911 występowała w Łodzi, w grudniu 1911 w objeździe z T. Artystycznym, od 11 kwietnia do 11 maja 1912 w T. im. Słowackiego w Krakowie, od 22 do 28 lutego 1913 w T. Polskim w Kijowie, 25 maja i 15 czerwca 1914 w T. Polskim w Warszawie, od 20 maja do 12 czerwca 1916 w T. im. Słowackiego w Krakowie.

W 1918–20 znowu należała do zespołu wędrownego, z którym występowała m.in. w pierwszej poł. 1919 w Częstochowie, Piotrkowie, Sosnowcu, Dąbrowie Górniczej, Płocku, Włocławku. Gościnnie grała w tym czasie w Łodzi (lipiec 1919; marzec, kwiecień 1920), Warszawie (październik 1919 w T. Letnim, listopad 1919 w Reducie), Lublinie (maj 1920). Jesienią 1920 objęła dyrekcję T. Miejskiego w Bydgoszczy i prowadziła ją przez dwa sezony. Potem znów występowała gościnnie: w Wilnie (październik, listopad, grudzień 1922; marzec 1923), w Warszawie (kwiecień 1923 w T. Polskim; listopad 1923 w T. Rozmaitości), Lwowie (luty, marzec 1924 w T. Małym). W 1924–26 na zaproszenie Polonii gościła w Stanach Zjednoczonych występując na „wieczorach artystyczno-deklamacyjnych”; w Chicago zorganizowała wówczas własne „Studio”. W lipcu 1926 występowała w T. Miejskim w Grudziądzu, potem w objeździe, m.in. w Toruniu, Bydgoszczy, Brześciu Litewskim. W maju i lipcu 1927 występowała gościnnie, w 1927–29 stale grała i reżyserowała w T. Miejskich we Lwowie. W sez. 1929/30 występowała w tyt. roli Mirli Efros: od 2 września do 24 lutego z własnym zespołem w T. Elizeum w Warszawie, w 1929 i 1930 gościnnie w T. Miejskich w Wilnie, w listopadzie 1930 w Łucku. W sez. 1930/31 była dyr. T. Popularnego im. Bogusławskiego w Poznaniu, od września 1931 kierowała zrzeszeniem aktorów lwow. po ogólnopolskim strajku aktorów. Od stycznia 1932 do sierpnia 1935 była po raz trzeci aktorką t. lwow.; w tym czasie występowała jednak i w innych miastach: od 14 kwietnia do 12 V, 24 i 28 lipca 1934 oraz od 30 marca do 22 kwietnia 1935 gościnnie w T. im. Słowackiego w Krakowie, w pierwszej poł. 1935 uczestniczyła w objeździe T. Ziemi Pomorskiej. Od jesieni 1935 do wybuchu II wojny świat. pracowała w katowickim T. Polskim występując z zespołem tego t. także w innych miejscowościach Śląska. W 1939–41 grała w Polskim T. Dramatycznym we Lwowie. Po zajęciu Lwowa przez wojska niem. odsunęła się od t.; mieszkała wtedy w Wieliczce. Od października 1945 do 1947 przez dwa sez. była dyr. T. Ziemi Rzeszowskiej w Rzeszowie. Czterokrotnie obchodziła jubileusze: 12 maja 1927 czterdziestolecia pracy artyst. w roli Rudomskiej (Ponad śnieg) w T. Wielkim we Lwowie. Następnie: we Lwowie (1932), Krakowie (1934) i Katowicach (1939). Występowała w pol. filmach, m.in. O czym się nie mówi, Śmierć za życie (1924). Była członkiem zasłużonym ZASP. Już w początkach swojej kariery w Krakowie zyskała przychylne przyjęcie. W rolach podlotków i naiwnych nie miała groźnych konkurentek. Oczarowała widownię urodą: kształtna, szczupła, z subtelnym profilem i piękną głową, miała gruby warkocz spływający niemal do samych stóp, głos donośny o metalicznym brzmieniu; dzięki lekcjom J. Kotarbińskiego wcześnie i wszechstronnie opanowała sztukę recytacji. W Krakowie wiele zawdzięczała przykładowi Antoniny Hoffmann, radom A. Siemaszki i S. Koźmiana. Za pierwszego pobytu w tym mieście grała m.in. Puka (Sen nocy letniej), Klarę (Zemsta), Krystynę Drohojowską (Pan Wołodyjowski), Jessykę (Kupiec wenecki), Elizę (Skąpiec), Helenę (Pan Damazy), Helenę (Grube ryby), Agnieszkę (Szkoła kobiet). W zespole J. Gliksona jej talent nie mógł się jednak rozwinąć, a w 1893 spotkała ją nawet pierwsza klęska: nie zaangażowano jej do nowego teatru. Półtoraroczny pobyt na scenie lwow. był swoistym zadośćuczynieniem; tutaj wyraźniej sprecyzował się rodzaj jej uzdolnień. Kiedy w 1894 wróciła do Krakowa, witano ją jako aktorkę niemal wybitną. Kolejni dyrektorzy krak. dopomogli jej teraz w odnalezieniu właściwej drogi. T. Pawlikowski pierwszy dostrzegł u S. dyspozycje tragiczne i trafnie ją obsadzał. J. Kotarbiński wydatnie rozszerzył jej repertuar romantyczny i modernistyczny. Za obu dyrekcji grała także wiele ról nijakich, w komedyjkach i melodramatach, wywołując narzekania krytyki na marnowanie swego talentu. Ale i w sztukach drugorzędnych miewała wielkie role, sięgające nieraz wyżyn tragizmu. Do wybitnych kreacji S. zaliczano wówczas Salomeę (Harde dusze), Nieznajomą (Urzędowa żona), Paolę (Turniej), Bertę (Figurantka), Lucynę (Ucieczka), Margrabinę (Odrodzenie), Janinę (Czerwona toga). Natomiast z siedmiu postaci szekspirowskich jedynie Julia (Romeo i Julia) zyskała rozgłos, a Viola (Wieczór Trzech Króli) – pochwały. W komediach Moliera występowała rzadko, choć doskonała była jako Eliza (Skąpiec). W obcym repertuarze dawnym zdobyła też uznanie rolami Małgorzaty (Faust), Katarzyny (Burza A.N. Ostrowskiego), Doni Marii (Ruy Blas). Gorzej wiodło się jej w komediach A. Fredry (głośna polemika wokół Klary w Ślubach panieńskich), podobnie w utworach K. Zalewskiego czy M. Bałuckiego, nie lepiej w sześciu sztukach G. Zapolskiej, wyjąwszy Annę (Tamten). Jej wygląd, temperament, styl, który już się wyraźnie zarysował, nie dawały się pogodzić z dawnymi konwencjami dram.., gasły w zetknięciu z kostiumem historycznym. Dlatego w utworach J. Słowackiego udawały jej się tylko te role, które mogła interpretować modernistycznie: Amelia (Mazepa) i Judyta (Ksiądz Marek). Największym atutem S. było idealne współbrzmienie jej gry z nowymi tendencjami w twórczości dramatycznej. Była pierwszą wybitną aktorką Młodej Polski; jej rywalki (S. Wysocka, I. Solska, M. Przybyłko-Potocka) dopiero dorastały. W cyklu kapitalnych ról zawarła cały program nowego aktorstwa, wyrażała przeżycia, ucieleśniała nastroje buntowniczego pokolenia. Jej szalenice obejmowały bodaj wszystkie typy postaci młodopolskich: ekstatyczną Julkę (W sieci), namiętną Młynarkę (Zaczarowane koło), Irenę (Złote runo), rozmaite sylwetki symboliczne, demoniczne czy patologiczne. Była pierwszą aktorką, która wybiła się w dziełach S. Wyspiańskiego, jako Maria (Warszawianka) i Panna Młoda (Wesele). W Krakowie zapoczątkowała również swoją galerię postaci ibsenowskich (popisowa rola tyt. w Heddzie Gabler) występując także w dramatach G. Hauptmanna, H. Sudermanna, H. Heijermansa, G. d'Annunzia.

W początkach XX w. była u szczytu sławy, która jednak nie przyniosła spodziewanych owoców w WTR, gdzie nowe prądy docierały później, trafiając na oporny grunt. Mimo entuzjastycznych głosów młodej krytyki (m.in. S. Brzozowskiego) pierwsze półrocze 1900 spędziła w WTR niemal bezczynnie, za drugim nawrotem również kapryśnie i niezbyt często obsadzana. Grała wówczas m.in. Albinę (Dramat Kaliny), Olgę (Dla szczęścia), Julię (Ostatnie spotkanie). Skłócona z rywalkami i dyrekcją, zaczęła prowadzić na poły koczowniczy tryb życia, który jej z czasem wszedł w nawyk. Ponowną stabilizację przyniósł dopiero drugi pobyt we Lwowie (1906–18), gdzie L. Heller zapewnił S. stanowisko pierwszej aktorki. W ciągu tego okresu ani razu nie grała w błahej sztuce, natomiast z reguły otrzymywała pierwsze role w repertuarze klasycznym i modernistycznym. Powiększyła wtedy swój repertuar o tyt. role Lady Makbet i Balladyny, nadto Joanny (Dziewica Orleańska), Jewdochy (Sędziowie), Pallas (Noc listopadowa), Salome (Uczta Herodiady). Grała również nowe role w dramatach G. d'Annunzia, S. Przybyszewskiego czy J. Żuławskiego. Przede wszystkim jednak utrwaliła swą sławę „pierwszej ibsenistki polskiej” grając osiem nowych ról w utworach tego pisarza, m.in. Rebekę West (Rosmersholm), Norę (Nora), Hildę Wangel (Budowniczy Solness), Agnieszkę (Brand). Wróciła także do roli Heleny Alving (Upiory), którą po raz pierwszy grała w Łodzi w 1904. W okresie dwudziestolecia międzywojennego początkowe sez. zmarnowała. W Bydgoszczy była pierwszym dyr. stałego t. pol. i zasłużyła się wystawiając mnóstwo dzieł pierwszej rangi, m.in. Dziady, Księdza Marka, Wesele, liczne komedie Fredry. Nie wykazała jednak talentu kierowniczego, nie umiała pozyskać sobie publiczności. Jako aktorka dopiero w następnych latach otwarła nową fazę swojej twórczości, w rolach matek bohaterskich i patetycznych, jak np. Paulina Parisot (Ziemia nieludzka), Pani Cagle (Słońce wschodzi). Podczas trzeciego pobytu we Lwowie dorzuciła do nich kilka nowych kreacji, takich jak: Gospodyni (Wesele), Dziadówka (Miłosierdzie), Matka (Niespodzianka). Za dyr. W. Horzycy prócz matek tragicznych, jak np. Pani Tabret (Święty płomień) grała także role komediowe, m.in. Panią Dobrójską (Śluby panieńskie). W czasie wędrówek z lat trzydziestych chętnie występowała w tyt. roli w Moralności pani Dulskiej. Po II wojnie świat. była jeszcze w Rzeszowie b. czynnym reżyserem i po raz ostatni wystąpiła tu w rolach dwóch sławnych matek: jako Wdowa (Balladyna) i Pani Tabret (Święty płomień). Na pamiątkę zasług S. dla tej sceny nazwano t. rzeszowski jej imieniem (1957). Była autorką szkicu U progu moich wspomnień teatralnych (druk. Wspomnienia aktorów, Warszawa 1963).

Bibliografia

Czterdzieści pięć lat pracy scenicznej i obywatelskiej Wandy Siemaszkowej (1887–1932), Lwów 1932 (il.); EdS VIII; K.E. [K. Estreicher]: Wanda Sierpińska, Kraków 1900 (odb. z Czasu); Grzymała-Siedlecki: Pawlikowski (il.); Hahn: Shakespeare w Polsce; Jubileusz 50-letniej pracy artystycznej Wandy Siemaszkowej, Katowice [1939; tu il.]; E. Krasiński: Wanda Siemaszkowa, Warszawa 1963 (bibl. w przypisach; 33 il.); Pajączkowski: Teatr lwow. (il.); Sobański: Teatr pol. na Śląsku (il.); Solski: Wspomnienia (il.); EMTA 1900 nr 3 (K. Estreicher; tu il.); Pam. teatr. 1967 z. 1 s. 18; Teatr 1947 nr 9 (artykuły S. Dąbrowskiego, K. Wroczyńskiego; także il.); Wiad. teatr. 1927 z. 18 (numer poświęcony S.).

Ikonografia

S. Janowski: S. jako Anna (Tamten), akw., 1898 – MH Kraków; S. Wyspiański: S. jako Panna Młoda (Wesele), dwa pastele, 1901 -MNKraków (en face), Muzeum Górnośląskie Bytom (profil); K. Stabrowski: S. jako Hilda West (Mocarz), olej, 1904, repr. barwna Malarstwo polskie 1.1, Warszawa 1908 s. 25; W. Dunin-Marcinkiewicz: S. jako Mirla Efros, akw., 1932 -MTWarszawa; B. Barbacki: Portret, olej, 1934 – Muzeum Nowy Sącz; F. Długosz: Portret, olej, 1944 – MT Warszawa; W. Dunin-Marcinkiewicz: Portret,olej, repr. fot. – zb. rodziny malarza; J. Stabrowska: S., gips, 1909, repr. Świat 1909 nr 50; NN: S., medal, brąz, 1964-MTWarszawa; S. Fabijański: Portret (tbl. Grupa artystek teatru krakowskiego), rys., 1893 – MTWarszawa; A. Kamieński: S. jako Janina (Cień), rys., 1903 – MTWarszawa; K. Sichulski: Portret, ka-ryk., rys., ok. 1917, repr. K. Sichulski: Karykatury współczesne, Kraków [b.r.]; J.P. Janowski: Portret, rys., 1945 – SPATiF. Fot. pryw. i w rolach – Bibl. Nar. (Zakład Grafiki), IS PAN, MHKraków, MTWarszawa, SPATiF.

Filmografia

1938 – Za zasłoną.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973.
Zachowano konwencję bibliograficzną i skróty używane w źródłowej publikacji.

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

Uzupełnienia bibliograficzne

• Lasocka Barbara, Lwowskie lata Wandy Siemaszkowej, „Pamiętnik Teatralny” 1999, z. 1, s. 227-260.
• Wanda Siemaszkowa i jej teatr, pod redakcją Joanny Puzyny-Chojki i Anny Jamrozek-Sowy, Rzeszów 2015
• Kosiński Dariusz, Sztuka aktorska Wandy Siemaszkowej, Kraków 1997;
• Kosiński Dariusz, Wygnane z Krakowa (W. Siemaszkowa, I. Solska, S. Wysocka), w: Krakowskie rodowody teatralne, red. J. Michalik, Kraków 1994, s. 75–80.