Jan Niwiński
NIWIŃSKI Jan Mieczysław, właśc. Księżyk (17 III 1900 Łomża - 22 III 1972 Kraków), aktor. Był synem Stanisława Księżyka, pracownika administracji wojskowej, i Eleonory z Edukiewiczów, bratem aktorki Zofii Niwińskiej, mężem Ireny z Małachowskich, 1° v. Mścichowskiej, malarki. Naukę rozpoczętą we Włocławku kontynuował w czasie I wojny świat. w szkole średniej w Moskwie. Był wolnym słuchaczem Studia Moskiewskiego T. Artyst. K.S. Stanisławskiego i pracował w atelier film. "Neptun" pod dyr. N.W. Turkina. W filmie "Chuligan i panna" debiutował u boku W. Majakowskiego (wspomnienia z tego okresu pt. "Nie tylko w atelier" zamieścił w "Kulturze" 1967). Po powrocie do Polski, w 1918-20 odbył służbę wojskową jako ochotnik. Na pocz. 1920 występował w T. Dramatycznym w Warszawie, m.in. jako Oberon ("Sen nocy letniej") i Romeo ("Romeo i Julia"), prowadził też, wg własnej relacji, nadprogramowe wykłady z teorii i praktyki Stanisławskiego w szkole dram. S. Wysockiej. Równocześnie sam kształcił się w Warsz. Szkole Dram., którą ukończył w 1921. W 1921-24 grał w T. Polskim, m.in. Aktora pierwszego ("Hamlet"), Wozniesieńskiego ("Żywy trup"), Goszczyńskiego ("Noc listopadowa"). Wyjeżdżał też na występy gościnne, np. w 1921 z zespołem B. Bronowskiej do Włocławka, w 1923 z aktorami warsz. T. Komedia do Sosnowca, Częstochowy, Włocławka, Inowrocławia, Płocka, Zamościa, Zwierzyńca, Kalisza i Radomia. W sez. 1924/25 występował w T. Miejskim w Grudziądzu, m.in. w roli Erosa ("Eros i Psyche"); uważano go wówczas za "amanta o pięknych warunkach". Jesienią 1925 z zespołem aktorów warsz. odwiedził Radom, Kielce i Kalisz. Równocześnie kończył studia filoz. na Uniw. Warsz.; do końca sez. 1925/26 występował w T. im. Fredry (np. Major w "Posiewie wojny"), w 1926-27 uczestniczył w objazdach wil. T. Reduta z "Księciem Niezłomnym", 1928-31 występował w T. Narodowym, Nowym, Letnim. Po opuszczeniu Warszawy, w 1931-35 był aktorem T. Nowego w Poznaniu, w sez. 1935/36 wziął udział w objeździe pozn. T. Narodowego pod kier. Z. Szczerbowskiego po miejscowościach woj. pozn., łódz. i warszawskiego. Współpracował z pozn. T. Akademickim, w którym wystawił "Legion". W czerwcu 1936 grał w T. Małym w Warszawie ("Lord i Hiszpanka"). W 1936-39 należał do zespołu T. Miejskich w Łodzi, latem 1939 grał w łódz. T. Letnim Bagatela. W czasie II wojny świat. przebywał na Węgrzech; w 1942-43 uczył się reżyserii w szkole przy T. Narodowym w Budapeszcie, później został aresztowany i wywieziony do obozu. Po wojnie występował w Krakowie; w sez. 1945/46 w T. im. Słowackiego i, wg własnej relacji, w T. Powszechnym im. Żołnierza Polskiego, 1946-48 w T. Kameralnym TUR (od 1947 pn. T. Powszechny TUR). W sez. 1948/49 był w T. im. Żeromskiego w Kielcach i Radomiu, w 1949-52 w T. im. Wyspiańskiego w Katowicach, 1952-65 w T. Młodego Widza (od 1958 pn. Rozmaitości) w Krakowie. W okresie powojennym grał takie role, jak: Kanalarz ("Wariatka z Chaillot"), Doktor Dussel ("Pamiętnik Anny Frank"), Paravicini ("Pułapka na myszy"), Złotnik ("Komedia omyłek"), Włas ("Dalekie"), Mahdi ("W pustyni i w puszczy"); reżyserował "Worobiowe góry" (Kraków 1952). Od 1 IX 1965 przeszedł na emeryturę. Z powodu choroby serca w ostatnich latach pracy występował rzadko, pracował natomiast z młodzieżą w zespołach amat. w Nowej Hucie, był entuzjastą poezji i żywego słowa. We wspomnieniu pośmiertnym w "Dzienniku Polskim" napisano, że swym młodym wychowankom "obok umiejętności pięknej recytacji wpajał ukochanie ojczystej literatury i teatru". Pracę scen. łączył od początku z działalnością literacką. Ogłaszał drukiem nowele (pierwszy zbiór "Zielony karnawał" w 1926), powieści ("Nellimore", "Walka o władztwo nad światem"), utwory scen. (np. "Wczoraj, dziś i jutro", wystawione w 1939 w Kaliszu, "Biała śmierć", "Konsul i panna"). Był wieloletnim członkiem ZaiKS-u.
Bibl.: Almanach 1971/72; Bibliografia dramatu; Kaszyński: Teatralia; Konarska-Pabiniak: Repertuar; Lorentowicz: T. Polski; Łoza: Uzupełnienia (il.); Marczak-Oborski: Teatr czasu wojny; Wilski: Szkolnictwo; Wydrzyński s. 258; Dz. Pol. 1972 nr 73, 91 (cyt.); Kultura 1967 nr 42; Kur. Warsz. 1920 nr 56, 1926 nr 63, 1929 nr 209, 231, 312, 321, 1930 nr 100, 104; Prz. Teatr, i Film. 1924 nr 17; Życie Warsz. 1972 nr 72, 113; Afisze i programy (tu m.in. 10-lecie T. Młodego Widza w Krakowie s. 30, 39), IS PAN, MTWarszawa; Akta (tu fot.), ZASP; Gawlik: T. Letni w Łodzi; Turowski: Teatr w Łodzi; Wosiek: Teatry objazdowe; Informacje Zofii Niwińskiej, Kraków.
Ikon.: E. Geppert: Portret w stroju wieczorowym, olej, przed 1930, repr. katalog: wystawa prac Eugeniusza Gepperta, Warszawa 1930; I. Małachowska-Niwińska: Portret, drewno, grób na Cmentarzu Powązkowskim Warszawa.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994
