Osoby

FIK Marta (pełna forma nazwiska Fik-Augustyniak), ur. 9 maja 1937, Kraków – zm. 11 grudnia 1995, Warszawa.

Teatrolożka, krytyczka teatralna i publicystka. Zajmowała się także historią powojennej kultury polskiej. W pracy badawczej sprawy teatru rozważała zawsze w panoramie kontekstów społecznych. „Oglądała widowisko sceniczne tak, jakby miało widzom powiedzieć coś przede wszystkim o życiu pozateatralnym” (Tadeusz Nyczek). Była jedną z najważniejszych i najodważniejszych piórem krytyczek teatralnych powojennego teatru polskiego. „Wyróżniała się erudycją, uczciwością, niezależnością i bezkompromisowością sądów” (Dobrochna Ratajczakowa).

W latach 1954-1956 studentka polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, a następnie historii sztuki (1958-1962). Pracowała w Departamencie Wydawnictw Ministerstwa Kultury i Sztuki (1959-1963). Debiutowała recenzją powieści Colina Macinnesa Zupełnie początkujący, opublikowaną w „Nowych Książkach” (1961, nr 23). Z pismem tym współpracowała do 1968. W 1963 rozpoczęła studia doktoranckie w Instytucie Badań Literackich PAN i w 1967 uzyskała stopień na podstawie rozprawy Tak zwane dramaty mistyczne Słowackiego na scenach polskich na tle tradycji teatralnej, napisanej pod kierunkiem Stefana Żółkiewskiego.

W sezonie 1967/1968 była sekretarzem literackim Teatru Narodowego w Warszawie, a w latach 1967-1971 pracowała w redakcji teatraliów Państwowego Instytutu Wydawniczego.

Rozpoczęła wtedy intensywną działalność krytycznoteatralną. Drukowała artykuły i recenzje w „Tygodniku Kulturalnym” (1967-1971), „Teatrze” (w 1968-1972, także jako kierownik działu), „Le Théâtre en Pologne” (1970-1981), „Twórczości” (1970-1981), „Kulturze” (1973-1974, także jako kierownik działu) i „Polityce” (1974-1979). W latach 1972-1974 pełniła funkcję kierownika literackiego w Teatrze im. Leona Kruczkowskiego w Zielonej Górze. Od 1974 prowadziła wykłady z wiedzy o teatrze w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego (1974-1976 oraz 1984-1988), w PWST w Krakowie (1975-1976), w PWST w Warszawie (1976-1984 i od 1987; tu przez trzy lata akademickie, tj. od 1981 do 1984, była dziekanem Wydziału Wiedzy o Teatrze). Należała do Związku Literatów Polskich (w latach od 1975 do rozwiązania związku w 1983), a od 1980 do NSZZ „Solidarność”.

Po ogłoszeniu stanu wojennego (13 grudnia 1981) intensywnie i czynnie zaangażowała się w działania opozycyjne i prowolnościowe, w tym – w organizację akcji pomocy dla represjonowanych studentów PWST, z którymi współuczestniczyła w strajku w grudniu 1980. Od 1981 szkice i artykuły o współczesnym teatrze zamieszczała w czasopismach wydawanych poza cenzurą, np. w „Nowym Zapisie” (1983-1984; była jego inicjatorką i współredaktorką). Natomiast pod pseudonimem Joanna Lerska publikowała w „Kulturze Niezależnej” (1983-1990; pracowała tu także w zespole redakcyjnym), a na łamach „Twórczości” (1984-1986) prowadziła dwa stałe działy: „Na widnokręgu” i „Noty”. We wrześniu 1984 – objęta zakazem zajęć dydaktycznych na uczelni – została zmuszona do rezygnacji z pracy i odejścia z warszawskiej PWST. W 1986 habilitowała się w IBL PAN na podstawie książki Trzydzieści pięć sezonów. Teatry dramatyczne w latach 1944-1980. Następnie (w 1987) podjęła pracę w Instytucie Sztuki PAN jako kierowniczka Pracowni Teatru Współczesnego, a od 1990 – dodatkowo – Zakładu Współczesnej Kultury Artystycznej, przekształconego po likwidacji (w 1992) w Pracownię Teatru.

W 1989 została członkinią Polskiego PEN Clubu, a także jedną z uczestniczek Komitetu Założycielskiego Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Od 1989 publikowała artykuły w „Dialogu”, „Tygodniku Literackim” (od 1990) i „Pulsie” (od 1991). W 1994 została profesorem nadzwyczajnym w Instytucie Sztuki PAN.

Za najważniejsze dla teatrologów opracowanie Marty Fik uchodzi monografia na temat działalności polskich scen powojennych pt. Trzydzieści pięć sezonów. Teatry dramatyczne w latach 1944-1980. Ta wartościowa synteza przynosi podsumowanie osiągnięć, zadań i celów teatru we wskazanym w tytule okresie historycznym i z właściwym badaczce dystansem omawia takie zagadnienia jak: organizacja powojennego życia teatralnego, sposoby funkcjonowania teatru Polski Ludowej (w tym jego rozwój, strukturę, administrację), szkolnictwo teatralne i badania teatrologiczne, a także prezentuje czasopisma branżowe, sprawy krytyki teatralnej i repertuary scen (z podziałem na dramaturgię polską i obcą, klasyczną i współczesną). Ostatnie rozdziały poświęcone są charakterystyce współczesności, problemom inscenizacji i scenografii oraz aktorom. Natomiast w wieńczącym książkę „Teatrze Osobnym” autorka poświęca uwagę teatrom autorskim z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku (m.in. Białoszewskiego, Kantora, Szajny).

Z dorobku Marty Fik koniecznie trzeba jeszcze przywołać to, czemu oddawała się z prawdziwie zawziętą pasją i oddaniem: pisaniu o teatrze, którego była czynnym, konsekwentnym widzem, i bacznym (ale też w razie konieczności bezwzględnym) komentatorem. Tę ważną część działalności pisarskiej badaczki reprezentują takie publikacje, jak (chronologicznie): zbiór recenzji teatralnych „Reżyser ma pomysły...” (wybór dotyczy spektakli z lat 1968-1974) oraz Sezony teatralne (drukowanych od 1971 do 1976 na łamach „Twórczości”), tom Przeciw, czyli za zawierający artykuły Tak jest, jak się państwu zdaje, O względności wszelkich racji oraz recenzje polskich przedstawień z lat 1973-1981, oraz zbiór szkiców i recenzji z lat 1981-1991 Zamiast teatru.

Warto jeszcze wspomnieć o fundamentalnej dla zrozumienia czasów komunizmu kronice Marty Fik opublikowanej pt. Kultura polska po Jałcie, w której wiele miejsca badaczka poświęciła sprawom teatru i odpowiedzialności artystów sceny wobec zachodzących w czasach PRL-u zjawisk społecznych i przemian politycznych.

Po śmierci Marty Fik ukazały się (w tym samym roku – 2000) jeszcze dwie pozycje przez nią zaprojektowane i w znacznej mierze przygotowane do wydania. Pierwsza z nich to Teatr drugiego obiegu. Materiały do kroniki teatru stanu wojennego, 13 XII 1981-15 XI 1989 – praca ostatecznie zredagowana i dokończona przez Joannę Krakowską-Narożniak i Marka Waszkiela. Ułożone w porządku chronologicznym informacje umieszczono tu w trzech działach: „Teatr podziemny”, „Cenzura”, „Fakty i głosy”. Ten ostatni jest najbardziej rozbudowany i stanowi bogato udokumentowany, sekwencyjny kalejdoskop zdarzeń, oparty głównie na cytatach przytaczanych z prasy podziemnej. Każdy rok kroniki poprzedza kalendarium opracowane na podstawie Solidarności w podziemiu Jerzego Holzera i Krzysztofa Leskiego oraz Kalendarium Solidarności Marka Pernala i Jana Skórzyńskiego. Książka ta była pierwszą, całościową publikacją dotycząca zjawiska określanego mianem teatrem drugiego obiegu.

Natomiast wydany w serii Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku tom Teatr – widowisko przynosi (jak można przeczytać w odredakcyjnym wstępie) „syntetyczny obraz dziejów i dorobku polskiej sztuki i kultury teatralnej w XX stuleciu, z uwzględnieniem tła, jakim jest z jednej strony wiedza o teatrze, teoria teatru, krytyka teatralna, z drugiej sieć instytucji teatralnych, szkolnictwo teatralne, z trzeciej wreszcie – powiązania sztuk teatralnych z innymi dziedzinami twórczości artystycznej”. Publikacja obejmuje hasła przedstawiające główne drogi polskiej kultury teatralnej dwudziestego stulecia. Nolens volens stała się ona swoistym podsumowaniem dzieła Marty Fik i jej poglądów na teatr.

Bibliografia

Teatralia

• Broszkiewicz, Warszawa 1971;
• „Reżyser ma pomysły...”, Kraków 1974;
• Sezony teatralne. Szkice, Warszawa 1977;
• Trzydzieści pięć sezonów. Teatry dramatyczne w latach 1944-1980, Warszawa 1981;
• Przeciw, czyli za, Warszawa 1983;
• Zamiast teatru, Warszawa 1993;
• Teatr drugiego obiegu. Materiały do kroniki teatru stanu wojennego, 13 XII 1981-15 XI 1989, oprac. i red. Joanna Krakowska-Narożniak, Marek Waszkiel. Materiały zebrał zespół pod kierunkiem Marty Fik, Warszawa 2000.

Prace redakcyjne

• K. Swinarski, Wierność wobec zmienności, Warszawa 1988;
• Przeciw konwencjom: antologia tekstów o teatrze polskim i obcym od Antoine’a po czasy współczesne (1887-1990), Warszawa 1994;
• Teatr – widowisko, Warszawa 2000 (w serii Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku).

Ponadto

• Kultura polska po Jałcie. Kronika lat 1944-1981, Londyn 1989 (II wyd. Warszawa 1991);
• Między Polską a światem: kultura emigracyjna po 1939 roku, Warszawa 1992;
• Marcowa kultura: Wokół „Dziadów” – Literaci i władza – Kampania marcowa, Warszawa 1995;
• Spór o PRL, Kraków 1996;
• Autorytecie, wróć? Szkice o postawach polskich intelektualistów po Październiku 1956, Warszawa 1997.

Milan Lesiak 

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

Biogram w SBTP

FIK Marta, zamężna Augustyniak (9 maja 1937 Kraków – 11 grudnia 1995 Warszawa),

kierowniczka literacka teatru. 

Była córką Ignacego Fika, krytyka literackiego i publicysty, i Heleny Moskwianki, pisarki; oboje rodzice byli też nauczycielami gimnazjalnymi; żoną reżysera i dyrektora teatrów Bogdana Augustyniaka (1940–2006; ślub 1 sierpnia 1963 w Warszawie). Po śmierci rodziców (ojciec zginął rozstrzelany przez Niemców w 1942, matka w tym samym roku zmarła w obozie w Auschwitz) wychowywała się u brata ojca, a także w domach Adama Polewki i Heleny Wielowieyskiej. W 1954 zdała maturę w IX Liceum Ogólnokształcącym im. Joteyki w Krakowie. Studiowała na Uniwersytecie Warszawskim: w 1954–58 filologię polską, a w 1958–62 historię sztuki. W 1959–61 pracowała w Departamencie Wydawnictw w Ministerstwie Kultury i Sztuki. W 1961 debiutowała jako krytyk literacki na łamach „Nowych Książek”. W 1967 w Instytucie Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk obroniła doktorat na podstawie pracy Tak zwane dramaty mistyczne Słowackiego na scenach polskich na tle tradycji teatralnej, napisanej pod kierunkiem Stefana Żółkiewskiego. 

Od 1 kwietnia do 31 grudnia 1967 była sekretarzem literackim w Teatrze Narodowym w Warszawie, a od 1 grudnia 1967 do 30 września 1971 pracowała w redakcji teatraliów w Państwowym Instytucie Wydawniczym. W tym okresie zaczęła uprawiać krytykę teatralną, najpierw w „Tygodniku Kulturalnym” i we „Współczesności”, potem w „Teatrze”, gdzie publikowała od 1968, a od 1 października 1969 do 31 sierpnia 1972 wchodziła w skład Redakcji (była kierowniczką działu recenzji). Od 1971 w „Twórczości” ogłaszała obszerne szkice o teatrze; współpracowała także z „Le Théâtre en Pologne”. W sezonach 1972/73 i 1973/74 była kierowniczką literacką w Lubuskim Teatrze im. Kruczkowskiego w Zielonej Górze, w 1974 kierowała działem teatralnym w „Kulturze”, od 1 kwoetnia 1975 do 30 listopada 1979 prowadziła stałą rubrykę Teatr w „Polityce”. W latach 70. była uważana za najwybitniejszego i zarazem najbardziej surowego krytyka teatralnego. Pisała nie tylko recenzje teatralne, ale też problemowe artykuły o scenografii, krytyczne omówienia festiwali, wystaw, wypowiadała się na temat aktualnej sytuacji teatru. Była krytykiem wymagającym, jak pisał R. Loth dystansowała się „wobec stereotypu interpretacyjnego, wobec banału myśli” była „często zaczepna, polemiczna, atakująca”, „w jej surowości krytycznej kryła się troska o sens, o kształt, o poziom teatru”. Recenzje i szkice z 1969–74 ukazały się w tomie Reżyser ma pomysły (Kraków 1974), szkice z „Twórczości” w Sezonach teatralnych (Warszawa 1977), a recenzje z 1973–81 w Przeciw, czyli za (Warszawa 1983). 

Zajmowała się też pracą dydaktyczną. W roku akademickim 1974/75 i 1975/76 prowadziła zajęcia na Wydziale Filologii Polskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, a w 1975/76 także na Wydziale Reżyserii krakowskiej Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej. Od 1 października 1976 do 30 września 1984 pracowała w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie. Wykładała na Wydziale Wiedzy o Teatrze, od 1981/82 była dziekanem Wydziału; w 1976/77 i 1977/78 oraz 1982/83 i 1983/84 wykładała także na Wydziale Aktorskim. To m.in. z myślą o studentach opracowała wówczas syntezę Trzydzieści pięć sezonów. Teatry dramatyczne w Polsce w latach 1944–1979 (Warszawa 1981). W 1986 na podstawie tej pracy otrzymała w Instytucie Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk tytuł doktora habilitowanego.

Pod koniec lat 70. zaangażowała się w działalność opozycyjną, współpracowała z Komitetem Obrony Robotników (KOR), od sierpnia 1980 z NSZZ „Solidarność”, a po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 z Prymasowskim Komitetem Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i ich Rodzinom, przy kościele św. Marcina w Warszawie. Współredagowała pisma tak zwanego drugiego obiegu: w 1982–83 „Nowy Zapis” (była jego współtwórczynią), a od sierpnia 1984 do 1990 „Kulturę Niezależną”, w której pod pseudonimem Joanna Lerska ogłaszała recenzje teatralne i książkowe. Była członkinią Komitetu Kultury Niezależnej NSZZ „Solidarność”. Z powodu jej opozycyjnej działalności, władze w ramach represji od 1982 zamknęły nabór na Wydział Wiedzy o Teatrze, a po dwóch latach, wymusiły odejście Fik z uczelni, jako warunek ponownego otwarcia Wydziału. Do warszawskiej Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej wróciła w roku akademickim 1988/89 i wykładała do końca 1994/95. 

Od 1 października 1984 do 30 września 1988, zaproszona przez Jana Błońskiego, wykładała historię teatru powojennego na Wydziale Filologii Polskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od 16 lipca 1984 do 31 stycznia 1988 w „Twórczości” była kierowniczką działów Na widnokręgu i Noty. Z Jackiem Sieradzkim opracowała wybór wypowiedzi Konrada Swinarskiego i napisała do nich wstęp; książka ukazała się pod tytułem Wierność wobec zmienności (Warszawa 1988). 

Od 1 lutego 1988 do końca życia była pracownikiem naukowym w IS PAN, gdzie od 1 lutego 1992 kierowała Pracownią Teatru Współczesnego. Zainicjowała m.in. projekt badawczy: Życie teatralne stanu wojennego 1981–1989, ukończony i wydany po jej śmierci pod tytułem Teatr drugiego obiegu (Warszawa 2000). W 1991 zorganizowała międzynarodową sesję, a wypowiedzi z niej ukazały się w książce Między polską a światem. Kultura emigracyjna po 1939 roku (Warszawa 1992). Redagowała tom Teatr do Encyklopedii kultury polskiej XX wieku, zredagowała i opatrzyła wstępem Antologię tekstów o teatrze polskim i obcym od Antoine’a po czasy współczesne (1887–1990) pod tytułem Przeciw konwencjom (Warszawa 1994). 

W 1988 została członkinią Polskiego Pen Clubu, była jednym z założycieli Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, w 1992–94 zasiadała w Radzie Nauki przy Lechu Wałęsie, Prezydencie III RP. Dnia 24 czerwca 1994 otrzymała tytuł profesora nauk humanistycznych.

Współpracowała z pismami: „Puls” (1991–93), „Dialog’' (od 1990), „Tygodnik Powszechny” (od 1993), a także „Gazetą Wyborczą” (1989–91). Już w latach 80. stopniowo odchodziła od recenzji teatralnych. Zainteresowana od dawna politycznym uzależnieniem kultury zwracała się ku publicystyce politycznej, historycznej, pisała o powinnościach i postawach inteligencji w czasach PRL-u, o jej losach w III Rzeczypospolitej. Część artykułów z tych lat ogłosiła w książce Zamiast teatru (1993). W 1989 w Londynie, a w 1991 w Warszawie, wydała kronikę powojennego życia kulturalnego w Polsce Kultura polska po Jałcie. Kronika lat 1944–1981. W 1995 opublikowała tom szkiców i dokumentów Marcowa kultura; zbiór esejów, szkiców, recenzji pod tytułem Autorytecie wróć? ukazał się już po jej śmierci w 1997. W 1998 wydano książkę Pośród spraw publicznych i teatralnych. Marcie Fik przyjaciele, koledzy, uczniowie. W 1996 powstał o niej telewizyjny film dokumentalny pod tytułem Marta. 

Była jednym z najwybitniejszych powojennych krytyków, teoretyków, badaczy teatru i kultury polskiej oraz wzorem dla licznego zastępu swych uczniów i współpracowników. W Przedmowie do książki Autorytecie wróć? J. Turowicz pisał o autorce:

byłoby błędem zamykać jej znaczenie do dziedziny teatru. Jej rozległa wiedza, wrażliwość, zaangażowanie obejmowały wszelkie dziedziny życia kulturalnego i nie tylko kulturalnego

w Polsce naszego czasu [...]. Była jednym z autorytetów moralnych, których nam dzisiaj tak brakuje. 

Bibliografia

Akademia Teatralna im. A. Zelwerowicza. 75 lat kształcenia dla teatru, Warszawa 2007 (i).); E. Baniewicz: Lata tłuste czy chude? Szkice o teatrze 1990–2000, Warszawa 2000; Instytut Sztuki PAN 1949–1999. Księga jubileuszowa. Warszawa 2000 (M. Napiontkowa; il.); Pośród spraw publicznych i teatralnych. Marcie Fik przyjaciele, koledzy, uczniowie. Warszawa 1998 (tu m.in. R. Loth: Życie i prace Marty Fik. Próba opisu oraz W. Miszczuk: Bibliografia publikacji Marty Fik wraz z aneksem publikacji o Marcie Fik); M. Szpakowska: Teatr i bruk. Szkice o krytykach teatralnych. Warszawa 2006; Teatr drugiego obiegu; Warsz. szkoła teatr.; Współcześni pisarze i badacze; Dialog 1996 nr 12 (T. Bogucka, J. Timoszewicz, A. Domosławski; il.), 1997 nr 10 (J. Sieradzki; il.); Pam. Teatr. 1996 z. 1–2 (R. Węgrzyniak; il.); Polityka 1995 nr 51 (J. Sieradzki; il.); Teatr 1996 nr 12 (A. Rembowska; il.).

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.