Halina Dzieduszycka
DZIEDUSZYCKA Halina, z domu Świątek, także Halina Świątek-Dzieduszycka (21 lipca 1915 Charsznica koło Miechowa – 1 czerwca 1997 Wrocław),
aktorka, reżyserka.
Była córką Romana Świątka i Marianny z Brustmanów; drugą żoną Wojciecha Dzieduszyckiego, śpiewaka, krytyka muzycznego (1912–2008; ślub 25 maja 1946 w Krakowie); matką Małgorzaty Dzieduszyckiej-Ziemilskiej, dziennikarki. Studia rozpoczęła na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie i występowała wtedy w przedstawieniach Polskiego Teatru Akademickiego (Poltea). W 1937 przeniosła się na Uniwersytet Poznański i tu w 1939 ukończyła filologię polską. Lata II wojny światowej przeżyła w Charsznicy, gdzie pracowała w przetwórni owoców; wraz z rodziną, udzielała pomocy okolicznym oddziałom Armii Krajowej i była aresztowana. W Charsznicy też, 7 stycznia 1945, wystąpiła jako Klara w Ślubach panieńskich, w przedstawieniu zorganizowanym na rzecz uchodźców z Warszawy po powstaniu.
Po wojnie, w Krakowie, została słuchaczką Studia Teatralnego Starego Teatru, a także asystentką lektora wymowy i recytacji na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wiosną 1945 brała udział w Warsztacie Filmowym Młodych pod kierunkiem Antoniego Bohdziewicza, a we wrześniu tego roku zdała w Krakowie egzamin Związku Artystów Scen Polskich i uzyskała uprawnienia aktorki. W sezonie 1945/46 zaangażowała się do Teatru Miejskiego we Wrocławiu. W lutym 1946 występowała w Teatrze Kameralnym Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego w Krakowie jako Wikta w Muzyce na ulicy, potem także w Świerszczu za kominem i w Nowej umowie małżeńskiej, a w lipcu 1946 grała gościnnie w Teatrze Miejskim im. Słowackiego w Opolu Rozynę w Szkarłatnych różach. We Wrocławiu, od sezonu 1946/47 w Teatrze Dolnośląskim, a potem w Teatrach Dramatycznych, była aktorką, asystentką reżysera i reżyserką do końca sezonu 1955/56, z wyjątkiem 1949/50 i 1950/51, kiedy przeniosła się do wrocławskiego Teatru Młodego Widza. Ponownie z Teatrem Młodego Widza związała się w sezonie 1956/57 i była w nim (od 1957 pod nazwą Teatr Rozmaitości, a potem: Teatr Współczesny) aktorką i reżyserką do 31 grudnia 1975, kiedy odeszła na emeryturę.
Wśród jej ról na wrocławskich scenach były takie, jak: Anna (Dwa teatry, 1947), Vinaigre (Madame Sans-Gêne, 1947), Podstolina (Fircyk w zalotach, 1948), Lokatorka (Moralność pani Dulskiej, 1951), Wiwia (Profesja pani Warren, 1952), Hipolita (Sen nocy letniej, 1953), Lucia (Bieg do Fragalà, 1953), Myra (Tragedia amerykańska, 1955), Hermia (Kaprysy Marianny, 1956), Pallas Atena (Noc listopadowa, 1957), Julia (Romulus Wielki, 1959), Pani Frank (Pamiętnik Anny Frank, 1961). Występowała też jako recytatorka, zwłaszcza w pierwszych powojennych latach we Wrocławiu, kiedy brała udział w licznych koncertach organizowanych w zakładach pracy; dawała także własne recitale recytatorskie. Na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Wrocławskiego prowadziła lektorat recytacji, wymowy i retoryki a w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej uczyła dykcji i wykładała historię teatru. W 1961, razem z Wojciechem Dzieduszyckim, założyła kabaret literacki pod nazwą „Dymek z papierosa”, którego była reżyserką, dyrektorką artystyczną, konferansjerką i aktorką. We Wrocławiu był on bardzo popularny, jego programy pokazywane były w TVP, a także m.in. w Anglii, Niemczech, Francji, Czechosłowacji, USA, Kanadzie.
Od początku pracy na scenie, bardziej niż aktorstwo, interesowała ją reżyseria, która stała się najważniejszą dziedziną jej działalności. Reżyserowała w teatrach dramatycznych i muzycznych w wielu miastach Polski, także po przejściu na emeryturę. Już w 1946/47 oraz w sezonach następnych, w teatrach wrocławskich była asystentką Wilama Horzycy, Edmunda Wiercińskiego, Jakuba Rotbauma. W 1954 samodzielnie wyreżyserowała w Teatrze Kameralnym komedię Takie czasy (premiera 13 maja). W 1963, po egzaminie eksternistycznym w Warszawie, uzyskała uprawnienia reżyserskie.
W jej reżyserii, na scenach wrocławskiego Rozmaitości i Współczesnego, grano m.in.: Dziewczynę z dzbanem (1960), Pamiętnik Anny Frank (1961), Fircyka w zalotach (1962), Cud w Alabamie (1963), Króla Edypa i Most (1964), Grzegorza Dyndałę (1969), Hyde-Park (1972), Non stop (1975). W innych teatrach dramatycznych wystawiła np.: Kto się śmieje ostatni (Opole, 1956), Apetyt na czereśnie (Teatr im. Słowackiego w Krakowie, 1968), Dom Bernardy Alby (Koszalin, 1979), Szczęśliwe wydarzenie (Legnica, 1981), Umrzeć ze śmiechu (Wałbrzych, 1982).
Najlepsze jej przedstawienia powstały na scenach muzycznych. Z sukcesem wystawiała zarówno wodewile, farsy z muzyką i operetki, jak i opery. We Wrocławiu, w Operetce Dolnośląskiej (następnie Teatrze Muzycznym), reżyserowała: Uroczą dziewczynę (1957), „współczesną burleskę muzyczną” Mów mi, Teo (prapremiera 4 lutego 1962), Panią prezesową (1971; też: Teatr Muzyczny Kraków 1975 i Koszalin 1977), Opiekuna mojej żony (1974), Zielonego Gila (1976); w Poznaniu w Teatrze Muzycznym: Romans z wodewilu (1979). Trzykrotnie wystawiała Łucję z Lammermooru (Opera Śląska Bytom, 1960; Teatr Muzyczny Kraków, 1966; Opera Poznańska, 1968). W Operze we Wrocławiu reżyserowała: Cud miłości (prapremiera 8 lutego 1964), Godzinę hiszpańską (1972), Aptekarza (1978), oraz bardzo udane, pomysłowe przedstawienia dla dzieci: Błękitny kot (prapremiera 31 stycznia 1982) i Pierścień i róża (prapremiera 13 października 1984). Wystawiła Tetydę na Skyros w Auli „Leopoldina” Uniwersytetu Wrocławskiego (24, 25 kwietnia 1977) oraz w Taorminie na Sycylii (4 marca 1979) i w Warszawskiej Operze Kameralnej (Sala Kolumnowa Pałacu Prymasowskiego, 16 lipca 1979); Barona cygańskiego w Operze Śląskiej w Bytomiu (1979); Odprawę posłów greckich w Teatrze Wielkim w Łodzi (1983). Jej inscenizacje artystycznie jednolite, nie były udziwnione, miały rozmach, dobre tempo, wdzięk i humor; w Aptekarzu np.
wprowadziła na scenę postaci z komedii dell’ arte, dokonując swoistej symbiozy tego rodzaju teatru z operą buffa (cytat za Krystyną Dachterą).
Przekładała operowe libretta.
Wraz z Wojciechem Dzieduszyckim, wprowadziła na polskie sceny przedstawienia, które piosenką, językiem, humorem przypominały Lwów sprzed 1939. Te spektakle w jej reżyserii (i z jej konferansjerką), pod nieco zmienionymi tytułami, zbudowane głównie z piosenek lwowskich, cieszyły się ogromnym powodzeniem, zwłaszcza w miastach, gdzie były duże skupiska lwowiaków. Pierwsze odbyło się w teatrze Kalambur we Wrocławiu i nosiło tytuł Kto z nami trzyma sztamy (1988; w październiku tego roku występy odbyły się też we Lwowie); następne to m.in.: Jak si bawić – to si bawić (Teatr Muzyczny w Gdyni, 1988), Tylko we Lwowie (Opera i Operetka w Krakowie, 1990; Kalisz, 1992), Nie-tylko we Lwowie (Teatr im. Jaracza w Olsztynie, 1990 Opera i Operetka w Szczecinie, 1991), Niech żyje Wilno, wiwat Lwów! (Gorzów Wielkopolski, 1991).
W Teatrze TV reżyserowała np. Ostatnią wolę (1968). Grała w filmach: Strachy, Szkoda twoich łez. Tabl. II.
Bibliografia
Almanach 1996/97; Cyganeria i polityka; 40 lat szczecińskiej sceny muz.; 40 lat T. Współczesnego we Wrocławiu 1948–88; Dachtera: Opera Wrocł. 1945–95 (cyt. s. 112, 129); Kelera: Wrocław; Komorowska: Kronika t. muz. 1944–89; Miesiące mojego życia. Z Wojciechem hrabią Dzieduszyckim rozmawia Anna Hannowa, Wrocław 1999 (il.); Misiorny: Teatry Ziem Zachodnich; Orzechowski: Stary Teatr (il.); Pół wieku Opery Śląskiej 1945–2000 (il.); J. Ronard Bujański: Starego Teatru druga młodość, Kraków 1985; T. Polski Wrocław 1945–65 (il.); Wołoszyński: W trosce o teatr, Woźniakowska; Gaz. Dolnośląska 1997 nr 128; Gaz. Rob. 1997 nr 113; Pam. Teatr. 1997 z. 1–4 s. 336, 2008 z. 3–4 s. 45; Sł. Pol. 1976 nr 13 (Wywiad z Dz.), 1985 nr 34 (il.); Teatr 1964 nr 10, 1984 nr 12, 1989 nr 3 s. 30–31; Trybuna Śląska 1997 nr 133; Akt urodzenia, Arch. USC Miechów; Akta (fot.), ZASP; Programy i wycinki prasowe, IS PAN; Almanach 1944–59; www.encyklopediateatru.pl
Ikonografia
M. Dawska: Portret, olej, 1971 – Muzeum Teatru im. H. Tomaszewskiego Wrocław; Fot. – IS PAN, ITWarszawa.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.