Krytyka

Morawski Franciszek
Właściwa forma imienia i nazwiska: Franciszek Dzierżykraj-Morawski de Paula h. Nałęcz.
Pseud. i krypt.: X.; F.M.; Fr.M.; Autor "Wizyty w sąsiedztwie".
Ur. 2 IV 1783 w Pudliszkach (Leszczyńskie), zm. 12 XII 1861 w Luboni (Leszczyńskie).
Poeta, tłumacz, dramatopisarz, krytyk literaki i teatralny, generał dywizji.
Urodzony w rodzinie ziemiańskiej Wojciecha i Zofii ze Sczanieckich, uczył się w rodzinnym domu w Belęcinie oraz na pensji w Lesznie; we Frankfurcie nad Odrą studiował prawo i tam odbył dwuletnią praktykę (jako aplikant). Przez następne 2 lata pracował w Kaliszu jako asesor sądowy. Od 1803 zajął się gospodarowaniem w ojcowskich majątkach (Kotowiecko, następnie Lubonia, którą odziedziczył po śmierci ojca).
W 1806 zaciągnął się do gwardii honorowej Napoleona; następnie jako podporucznik służył w 1. pułku piechoty A. Sułkowskiego. Walczył pod Tczewem, ranny pod Gdańskiem, brał udział w bitwie pod Kołobrzegiem, Raszynem, w obronie Sandomierza, pod Smoleńskiem, Tarutino, w przeprawie przez Berezynę, wynagradzany kolejnymi awansami i odznaczeniami (1808 złoty Krzyż Virtuti Militari, 1812 Krzyż Kawalerski Legii Honorowej oraz Krzyż Kawalerski Orderu Virtuti Militari). W 1812 sprawował funkcję adiutanta komendanta sztabu ks. Józefa Poniatowskiego. W 1813 mianowany szefem sztabu (początkowo 8. dywizji kawalerii lekkiej), następnie sztabu głównego przy gen. A. Sułkowskim, a później przy gen. J.H. Dąbrowskim).
Od lutego 1815 służył w armii Królestwa Polskiego; awansowany do stopnia pułkownika (1815) i generała brygady (1819). W latach 1820-1826 dowodził 3. bryg. 2. dywizji piechoty w Zamościu, od 1826 - stacjonującą w Lublinie 1. brygadą tejże dywizji. W tym okresie aktywnie udzielał się w życiu kulturalnym; jako członek Towarzystwa Iksów pisał recenzje teatralne (1815-1819), należał do Towarzystwa Przyjaciół Nauk (od 1819), do loży masońskiej (1820). W Warszawie często bywał w salonie literackim Wincentego Krasińskiego, a w Puławach u Izabeli Czartoryskiej. W 1820 ożenił się z puławską wychowanką, Anielą Wierzchowską, która zmarła w 1825, osierocając syna Tadeusza i córkę Marię Annę.
Na początku powstania listopadowego nadal dowodził brygadą, wkrótce mianowany generałem dyżurnym armii (odpowiedzialnym za organizację, uzbrojenie, sprawy personalne, sądowe i zdrowia), od 8.03 - ministrem wojny, dymisję z tego stanowiska złożył 11.09.1831
na znak protestu przeciw rozpoczętym rokowaniom. Mimo to został członkiem delegacji polskiej omawiającej w Nowym Dworze warunki kapitulacji. Na naradzie wojennej w Słupnie głosował za przyjęciem warunków dowództwa rosyjskiego. Zrezygnował z uczestniczenia w delegacji, która miała się udać do cara Mikołaja I, opuścił Nowy Dwór i udał się do Warszawy, by tam przed władzą rosyjską złożyć przysięgę wierności. Został internowany do Wołogdy, skąd powrócił w drugiej połowie roku 1833. Na początku 1834 udał się do Wielkiego Księstwa Poznańskiego i osiadł w Luboni, tu zajmował się gospodarowaniem majątkiem i pracą literacką, tłumaczeniami, prowadził obfitą korespondencję o charakterze literackim, zabierał głos w sprawach politycznych i społecznych. Przyjaźnił się z Kajetanem Koźmianem, poprawiał mu "Ziemiaństwo"; sprawował mecenat nad Ryszardem Berwińskim. Był członkiem założycielem Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Wyjeżdżał jedynie sporadycznie. Pochowany na cmentarzu w Oporowie (pow. Leszno).
Morawski już od lat młodzieńczych pisał głównie bajki, fraszki i wiersze okolicznościowe; z jego wczesnych utworów popularność zyskały "Oda na powrót wojska" (1812) i "Mowa przy obchodzie pogrzebowym J. O. Książęca Józefa Poniatowskiego miana w Sedan d. 23 grudnia 1813" (1814). Ceniony w środowisku kulturalnym w okresie Królestwa Kongresowego; członek Towarzystwa Iksów, pod kryptonimem X. pisał recenzje teatralne do "Gazety Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" (1815-1819) i "Gazety Warszawskiej" (1815-1819). W walce klasyków z romantykami zajął kompromisowe stanowisko (listy poetyckie "Klasycy i romantycy polscy", 1829). Znał i cenił najnowszą literaturę niemiecką, angielską i francuską, dokonał z niej wielu tłumaczeń. O fascynacji twórczością Szekspira może świadczyć fakt, iż już w 1814 przełożył komedię Alexandre'a Vincenta Pineux'a-Duvala "Szekspir rozkochany", wystawiono ją w Warszawie w 1816. W tymże roku scena warszawska pokazała kolejne tłumaczenie Morawskiego "Zmyślone niewiniątko" Philippe'a Néricaulta Destouches'a, a w 1827 "Andromachę" Jean'a. Racine'a; nie była grana zaś tragedia Zachariasa Wernera "24 lutego" (przełożona po 1815, pozostała w rękopisie). Przekłady George'a Gordona Byrona wyszły w okresie popowstaniowym: dwa w "Pismach" Morawskiego (Wrocław 1841, t. I: "Więzień Czyllonu", "Manfred"), pięć w oddzielnej edycji (Leszno 1853: "Pięć poematów" - tu: "Manfred", "Mazepa", "Oblężenie Koryntu", "Paryzyna", "Więzień Czyllonu",), w czasopismach bądź wydaniach zbiorowych zamieszczano zarówno fragmenty z dramatów Szekspira ("Monolog Hamleta", "Julia i Romeo" - akt IV, scena 3), Esaiasa Tegnéra (z "Sagi Frythofa"), jak również inne drobne przekłady (m.in.: Fryderyka Schillera, Thomasa Moore'a). Tłumaczenie komedii Nicolasa Thomasa Barthé'a "Zmyślona niewierność" pozostało w rękopisie. Morawski jest również autorem trzech sztuk wystawianych w Warszawie: "Sen poety. Scena liryczna" (1818), "Panna na wylocie. Krotochwila w 1 akcie" (1845) i "Filozofomania. Komedia ze śpiewami w 1 akcie" (1845, w tym samym roku grana też w Wilnie). W okresie pobytu w Luboni Morawski zintensyfikował działalność literacką, publikował głównie w leszczyńskim "Przyjacielu Ludu", "Przeglądzie Poznańskim" oraz krakowskim "Dodatku do Czasu". Kontynuował pracę translatorską, nadal tworzył bajki oraz drobne wiersze; pisał utwory świadczące o Mickiewiczowskiej inspiracji: ballady oparte na ludowych i historycznych motywach, poemat "Dworzec mego dziadka" oraz wierszowany obrazek rodzajowy z czasów Stanisława Augusta "Wizyta w sąsiedztwo".
Twórczością krytycznoteatralną Morawskiego zainteresowali się badacze spuścizny Towarzystwa Iksów. Próbę ustalenia autorstwa podjęli Henryk Biegeleisen i Marian Szyjkowski, a Zbigniew Przychodniak - uwzględniając zbieżności w postawie i stylu krytycznym - przygotował pełniejsze zestawienie recenzji teatralnych. Teksty Morawskiego odegrały ważną rolę w kształtowaniu krytyki teatralnej pocz. XIX w., zwłaszcza w krystalizowaniu się założeń ideologicznych i światopoglądowych Towarzystwa Iksów. Jego "Odpowiedź na Uwagi nad widzami i aktorami warszawskimi" uznano za programową wypowiedź Iksów, poruszającą najważniejsze kwestie związane z polityką teatralną, rolą krytyki i stosunkiem do publiczności. Prawdopodobnie Morawski jest również autorem artykułu o "Operze włoskiej w podróży" Valentina Fioravanti, który uznać można za testament Iksów, tu rozważania skupiają się na roli Iksów, ich relacjach z widzami, zwłaszcza na akcentowaniu opinii publiczności parteru.
Morawski nie był zwolennikiem przestrzegania - jak w poetyce tragedii francuskiej - sztywnych reguł, zachowania jedności miejsca. Część jego recenzji oparta była na oświeceniowym światopoglądzie, na przekonaniu o kulcie rozumu, ideale piękna i traktowaniu sztuki jako upiększającego naśladownictwa: "naturę wszędzie za wzór wskazujemy" ("Hamlet", GKWZ 1816, nr 63). Zgodnie ze stanowiskiem Iksów Morawski akceptował Wolterowską reformę. Doceniał też widowiskowe walory tragedii, podkreślając: "cel zaś główny dzieł dramatycznych nie jest tak ich czytanie, jak ich wystawienie" ("Cyd", GKWZ 1818, nr 3), toteż uwagę koncentrował na analizie sztuki aktorskiej, przekonując iż "krytyka więcej zajmować się powinna grą aktorów aniżeli roztrząsaniem sztuki." ("Śmierć Abla", GKWZ 1815, nr 39). Zgodnie z poglądami Iksów wymagał od aktorów naturalności w dykcji, mimice, geście i oszczędności w stosowaniu środków wyrazu, zachowania historycznej wierności w kostiumie i dekoracji. Zafascynowany wykładami Augusta Wilhelma Schlegla obszernie zreferował jego koncepcje estetyczne, przy okazji rozszerzając pojęcie "romantyczność" (ograniczane przez Iksów wyłącznie do poetyki dramatu) o pomijane pierwotnie elementy: wyobraźnię, ideę nieskończoności ("Hamlet"). Krytykując niedoskonałości współczesnych tłumaczeń, zalecał czytanie dramatów w oryginale. Specyfika polityczna narzucała Iksom tajność działania i anonimowość drukowanych tekstów, obserwujemy jednak w recenzjach Morawskiego zmiany; stopniowo przechodził od depersonalizacji krytyki do upodmiotowienia i indywidualizacji, stosował felietonowy styl, wprowadzał elementy literackiej fikcji oraz językowo-stylistyczne zabiegi nadające subiektywnej wypowiedzi żartobliwy charakter.

1. Bibliografia podmiotowa:
a/ recenzje i artykuły dotyczące teatru:
Odpowiedź na "Uwagi nad widzami i aktorami warszawskimi", "Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" 1815, nr 47; Trajedia "Śmierć Abla", "Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" 1815, nr 39; "Horacjusze", "Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" 1815, nr 84; "Horacjusze", "Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" 1816, nr 69; "Fenelon", "Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" 1816, nr 2; "Hamlet", "Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" 1816, nr 63; "Bolesław Wtóry", "Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" 1816, nr 102; "Bolesław Wtóry". Drugi i ostatni artykuł, "Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" 1816, nr 103; Powtórne wystawienie "Bolesława II", "Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" 1816, nr 104; "Tankred". Trajedyja, "Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" 1817, nr 35; "Cyd", "Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" 1818, nr 3; "Cyd". Trzecie wystawienie, "Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" 1818, nr 9; "Fiesko", "Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" 1818, nr 92; "Cyd", "Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" 1819, nr 38; "Opera włoska w podróży", "Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" 1819, nr 28 [prawdopodobnie autorstwa Morawskiego].
b/ przedruki:
"Fiesko", [w:] Recenzje teatralne Towarzystwa Iksów 1815-1819, red. J. Lipiński, Wrocław 1959; "Hamlet", "Fiesko", [w:] Polska krytyka literacka (1800-1918). Materiały, t. 1, Warszawa 1959; "Hamlet", [w:] Wiek XIX: Sto lat myśli polskiej, red. B. Chlebowski, t. 3 (1907).
2. Bibliografia przedmiotowa:
a/opracowania ogólne:
Bibliografia dramatu polskiego 1765-1964, oprac. E. Heise i T. Siwert, t.1, Warszawa 1972; Dawni pisarze polscy: od poczatkow pismiennictwa do Młodej Polski: przewodnik biograficzny i bibliograficzny, t. 3, Warszawa 2002; Bibliografia Literatury Polskiej "Nowy Korbut", t. 5: Oświecenie, Warszawa 1967; Polski Słownik Biograficzny, t. 21 z. 91, Wrocław 1976 [hasło oprac.: E. Kozłowski, R. Skręt]; W. Pusz, Franciszek Morawski (1783-1861), [w:] Pisarze polskiego oświecenia, red. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliński, t. 3, Warszawa 1996; L. Siemieński, Żywot Franciszka Morawskiego z jego listów ułożony / przez... Poznań 1867.
b/ opracowania szczegółowe:
J. Lipiński, Aktor i scena w recenzjach teatralnych Towarzystwa Iksów, "Pamiętnik Teatralny" 1955, z. 2; W. Pusz, "Zimny rzezaniec" czy "przestrzegacz sztuki": starcie Franciszka Morawskiego z Kajetanem Koźmianem w 1826 roku, "Prace Polonistyczne", ser. 56, (2001); Z. Przychodniak, U progu romantyzmu, Wrocław 1991; Recenzje teatralne Towarzystwa Iksów 1815-1819, oprac. i wstęp J. Lipiński, Wrocław 1956; A. Timofiejew, Franciszek Morawski jako mediator w sporze klasyków z romantykami, "Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza" R. 31 (1996); tenże, Lubelskie lata Franciszka Morawskiego, "Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio FF, Philologiae" vol. 23 (2005).
oprac. Magdalena Piotrowska