Autorzy

Właściwa forma imienia i nazwiska: Adam Kazimierz Joachim Ambroży Marek Czartoryski
Kryptonimy i pseudonimy: A. C. G. Z. P. P.; Ad. Cz.; Daniel Belgram, kamerdyner J. K. Mci; W. Imci Pan Daniel Belgram, starosta malczewski; A. Dantiscus; Doświadczyński; Mikołaj Doświadczyński; Morzygodzina; Philhellne; Wincenty Turski; Theatralski (?)

Ur. 1 grudnia 1734 w Gdańsku, zm. 19 marca 1823 w Sieniawie

Polityk, dramatopisarz, teoretyk sztuki, literat

Pochodził z arystokratycznej rodziny. Jego matką była Zofia z Sieniawskich, primo voto Denhoffowa, a ojcem – August Czartoryski, wojewoda ruski. Jako syn arystokraty, od najmłodszych lat odbierał wszechstronne wykształcenie; interesował się podobno szczególnie literaturą starożytną oraz historią Polski. Rodzice inwestowali w edukację syna – od wczesnej młodości znajdował się pod opieką francuskiego dyplomaty Duperrona de Castéry. Jego erudycja, ogłada i znajomość języków, które zdobył w wyniku starannej edukacji, były później podkreślane tak przez politycznych sojuszników, jak i przeciwników. On sam manifestował swoje przywiązanie do literatury, kompletując bibliotekę w Puławach oraz każąc sobie czytać na głos, gdy wzrok mu na to już nie pozwalał.

W 1752, w wieku osiemnastu lat udał się w półtoraroczny objazd po Europie: studiował w Dreźnie, Brukseli i we Włoszech; później w 1755 wyjechał do Wiednia, a w 1757 – odbył „studia życiowo-społeczne” w Anglii. To chyba był najbardziej formacyjny wyjazd, w czasie którego Czartoryski poznał między innymi Williama Murraya, lorda Mansfield, na którym wszechstronnie uzdolniony, towarzyski młodzieniec zrobił duże wrażenie. Tam zaznajamiał się ze współczesną filozofią, literaturą, prawem i teorią polityki. Jeszcze w 1756 został – po ojcu – generalnym starostą ziem podolskich.

Choć młodego arystokratę pochłaniało życie intelektualne, jego rodzice marzyli o tym, by zrobił raczej karierę polityczną, a nawet objął najwyższe stanowisko w państwie po śmierci Augusta III. Wysłali go nawet w tym celu na dwór w Petersburgu, by urodziwy i wykształcony wojewodzic zdobył przychylność otoczenia Katarzyny. Czartoryski rzeczywiście zrobił wówczas dobre wrażenie, choć nie miał ochoty przesadnie angażować się w walkę o tron. Wolał życie intelektualisty w bibliotece niż politykę. W 1760 został nawet posłem z województwa ruskiego, cieszył się popularnością wśród szlachty, lecz w 1763 – na wypadek, gdyby złożona mu została propozycja objęcia tronu – zamierzał wyjechać za granicę.

W tym samym 1763 założył „Monitor” – pismo, które było poprzednikiem późniejszego, słynnego „Monitora”, wydawanego od 1764. Tu Czartoryski zdobył pierwsze szlify jako redaktor, choć pismo nie utrzymało się długo. Po elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego angażował się w działalność kulturalną. Jego pomysłem było stworzenie Korpusu Kadetów (Szkoły Rycerskiej), elitarnej szkoły dla szlachty, w której przysposabiano by tyleż przyszłych żołnierzy, ile obywateli. Komendantem szkoły został w 1768. Uczestniczył także w pracach nad „Monitorem”; był też podejrzewany przez badaczy (miedzy innymi obok Krasickiego i Poniatowskiego) o używanie pseudonimu “Theatralski”, którym podpisywane były w „Monitorze” teksty z serii „Apologie du théâtre”, mające czytelnikom przybliżać istotę teatru jako medium oraz przygotowywać grunt pod powstający właśnie w Warszawie teatr publiczny. W jego tworzenie Czartoryski też się zaangażował. W jego posiadłości odbywały się próby i to on miał redagować tekst Natrętów napisanych przez Józefa Bielawskiego. Potem coraz bardziej pochłaniało go tworzenie szkoły – ściągnął z zagranicy nauczycieli, sam napisał podręczniki: Katechizm kadecki i Definicje różne przez pytania i odpowiedzi dla korpusu kadetów.

W Korpusie Kadetów stworzył scenę, która – po rozwiązaniu kontraktu z Carlo Tomatisem i zamknięciu teatru w Operalni Saskiej – pełniła funkcje sceny publicznej. Występowali na niej kadeci. W Czartoryskim obudziły się ambicje dramatopisarskie – w 1770 na scenie Korpusu Kadetów wystawiono jego Pannę na wydaniu. Spektakl dobrze przyjęto, a do generała ziem podolskich płynęły supliki dopraszające się o druk utworu.

Prośbom tym stało się zadość. Drukiem Panna na wydaniu wyszła w lutym 1771, opatrzona obszerną przedmową. Czartoryski dał w niej czytelnikowi szczegółowy wykład z teorii i historii teatru; wyłożył system klasycystycznych reguł kompozycji z zasadą trzech jedności na czele. Następnie zreferował historię gatunku: od Dantego, przez teatr elżbietański, francuski – tu Corneille, Racine i Molière – aż po swoisty poradnik pisania tragedii i komedii. To właśnie Przedmowa do „Panny na wydaniu” będzie uchodziła za jedną z najważniejszych wypowiedzi Czartoryskiego na temat teatru i dramatu.

W 1779 ukazała się drukiem jednoaktówka Czartoryskiego Kawa, do której dołączone zostały trzy rozprawy: List o dramatyce jego autorstwa, Listy o guście, czyli smaku Józefa Szymanowskiego i Myśli o geniuszu Michała Jerzego Mniszecha, przedrukowane z „Zabaw przyjemnych i pożytecznych”. Teksty te, zebrane i wydrukowane jako dodatek do sztuki, miały pierwotnie być zalążkiem periodyku o ambicjach krytycznoliterackich i krytycznoteatralnych. Z zamierzenia tego nic jednak nie wyszło. Kolejny głos Czartoryskiego na temat teatru i dramatu, ogłoszony rok później w „Kalendarzu teatrowym dla powszechnej narodu polskiego przysługi dany na rok przestępny 1780”, był w dużej mierze kontynuacją rozważań z „Przedmowy do Panny na wydaniu”.

Utworów dramatycznych Czartoryski napisał w sumie siedem: wymienione już Panna na wydaniu i Kawa oraz Bliźnięta, Gracz, Dumny, Mniejszy koncept jak przysługa i Koczyk pomarańczowy. Najważniejsze z nich – Panna na wydaniu i Kawa przeszły do historii bardziej za sprawą dołączonych do nich komentarzy, projektujących polski dramat i teatr, niż ze względu na walory literackie czy teatralne. Czartoryski zdawał sobie też sprawę z tego, że jest lepszym teoretykiem i komentatorem niż dramatopisarzem; jego sztuki są raczej przykładami realizowania postulowanych założeń teoretycznych.

W 1773 Czartoryski wszedł w skład Komisji Edukacji Narodowej. Był autorem programowego memoriału Początkowy abrys do planty edukacji publicznej – projektu edukacyjnego skierowanego do wszystkich grup społecznych i stanów. Pod pseudonimem „Doświadczyński” pisał listy o wychowaniu młodzieży.

Przełomowy dla Czartoryskiego był rok 1785. Wtedy to wybuchła tzw. „afera Dogrumowej”. Maria Anna d’Ugrumoff chcąc wykorzystać napięte od dłuższego czasu stosunki Czartoryskiego z królem, najpierw udała się do tego drugiego z informacją o spisku przeciw niemu, na czele którego miał stać Czartoryski; gdy król ją odprawił, Dogrumowa z donosem o planowanym zamachu na jego życie udała się do Czartoryskiego. W sprawę mieli być zamieszani Franciszek Ryx i Jan Komarzewski. Czartoryski wytoczył królowi proces, który kosztował go fortunę. Przegrana pogłębiła wcześniejsze urazy i przyczyniła się do ostatecznego zerwania Czartoryskiego z obozem królewskim. W Puławach zorganizował on alternatywny wobec Warszawy ośrodek kultury, stał się również promotorem teatru, gdzie w 1786 wystawiono Matkę Spartankę Franciszka Dionizego Kniaźnina, patriotyczną sztukę, która w antycznych dekoracjach nawoływała do obrony Rzeczpospolitej. To ten spektakl w czasie wystąpienia przed Sejmem w 1791 przywołał Jan Suchorzewski, skarżąc Powrót posła i pytając dlaczego na publicznym teatrze zamiast niego nie była grana właśnie Matka Spartanka. W Puławach Czartoryski założył także szkołę dla młodzieży, gdzie zatrudnił znanych w Polsce i Europie nauczycieli, miedzy innymi Pierre’a Samuela du Pont de Nemours, który uczył ekonomii czy matematyka Simona Antoine’a Jeana L’Huillier.

Jako polityk nie był samodzielny; był angażowany do misji dyplomatycznych i pertraktacji z Franciszkiem II i elektorem saskim, które jednak nie przyniosły zamierzonych efektów; podobnie jak misja z 1792, gdy Czartoryski został wysłany do Wiednia dla pozyskania przychylności Austrii i Prus w wojnie z Rosją.

Pod koniec insurekcji kościuszkowskiej Rosja skonfiskowała większość majątku Czartoryskich. Nie pomogły interwencje Franciszka II, którego Czartoryski był poddanym, i musiał on wysłać do Petersburga swoich synów – Adama Jerzego i Konstantego Adama – (czego zażądała Katarzyna), zapewniając przy tym, że nie brał udziału w insurekcji, a nawet, że o niej nie wiedział. Ostatecznie zajęty majątek przypadł synom księcia.

Po upadku Rzeczypospolitej zajął się pracą naukową. Pozostawał członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Wydał wówczas Myśli o pismach polskich z uwagami nad sposobem pisania w różnych materiach (1801). Po cichu wspierał też finansowo działalność niepodległościową. W czasie wojen napoleońskich jako austriacki feldmarszałek został zobowiązany do formowania legii, która walczyłaby po stronie Austrii, lecz wymówił się chorobą. W czasach Księstwa Warszawskiego był marszałkiem sejmu nadzwyczajnego. Siedemdziesięcioośmioletni Czartoryski w 1812 rozdysponował swoje dobra (25 miast i 450 wsi) między dzieci. Zmarł w 1823 w Sieniawie.

Czartoryski nie pisał wiele. Nie komentował też bieżącego życia teatralnego. Lepiej czuł się na pozycji teoretyka, który formułował wobec teatru postulaty krytyczne. Uznawał wpływ teatru na życie społeczne, jednak w swoich wypowiedziach krytycznych koncentrował się na zagadnieniach formalnych. W swoim myśleniu o teatrze był konserwatywny. Widział rolę teatru, jako „szkoły świata”, medium, które pełniłoby rolę wychowawczą – teatr, pisał w Przedmowie do „Panny na wydaniu”, może „obyczaje w nas polepszyć, zwabić do cnoty, od niecnoty odrazić, poprawić w defektach, uczynić kogo lepszym obywatelem, człekiem lepszym w cywilnych i prywatnych względach”. Jednak niezmiennie stał na straży klasycystycznych (czy raczej pseudoklasycystycznych) reguł kompozycji. Powtarzał przy tym w większości wywody francuskich teoretyków dramatu.

I tak w Przedmowie, która jest oparta przede wszystkim na Réflexions critiques sur la poésie et la peinture Jeana Baptiste’a Dubosa (1719), Czartoryski referuje poglądy z Encyklopedii Diderota, powtarzając między innymi, że „Dramatyczne poema albo drama jest to dzieło do udawania teatralnego przysposobione”; za tym samym źródłem relacjonuje regułę trzech jedności: „te są: jedność akcji, miejsca i czasu”. Dalej Czartoryski objaśnia zasady kompozycji (ekspozycja, intryga, rozwiązanie). Po wywodzie historycznym następuje część praktyczna, w której autor poucza jak pisać komedie i tragedie. Pisze też o aktorstwie: „należy czy aktorowi, czy aktorce tak się przemienić w osobę, którą reprezentuje, tak zbliżyć się do prawdy, tak przejąć ton, gesta […] żeby spektator omamiony aktora wcale zapomniał, a o osobie tylko udanej myślał”.

Czartoryski podjęte tu rozważania będzie kontynuował w Liście o dramatyce, który w istocie jest wolnym tłumaczeniem De la poésie dramatique a monsieur Grimm Diderota. Widać w myśleniu Czartoryskiego o teatrze pewną ewolucję, nie jest on już tak ortodoksyjny względem reguł pseudoklasycznych; dopuszcza chociażby poetykę „łzawej komedii”, gdy cytuje Diderota: „Parter komedii, mówi Diderot, jest miejsce jedyne, gdzie się mogą zmieszać łzy człowieka cnotliwego z niecnotą […]. Na taką patrząc się sztukę, obrusza się niecnota na te niesprawiedliwości, które by sam gotów popełnić”. Przekracza tym samym niewątpliwie zasady wyznaczone przez Bohomolca.

Czartoryski zajmował się też teorią przekładu. Postulował „przestosowywanie sztuk”, czyli – jak tłumaczył w Przedmowie – „żeby plantę zatrzymawszy, może i intrygę, [autorzy] wprowadzili jak jednę, tak drugą przez osoby zachowujące krajowe obyczaje”. Sankcjonował tym samym ówczesną praktykę przepisywania dramatów obcych autorów i nadawania postaciom oraz wydarzeniom rysu lokalnego.

Autor komedii Franciszka Bohomolca (druk w 1779, co zbiega się czasowo z ogłoszeniem Listu o dramatyce) pokazuje klęskę klasycyzmu na polskiej scenie, którą ostatecznie zdominuje mieszczańska drama. Klasycystyczne reguły postulowane przez Czartoryskiego okazują się anachronizmem dla żywiołowo rozwijającego się teatru mieszczańskiego w kolejnych latach. Pozostają jako świadectwo erudycji uczonego arystokraty.

Bibliografia

Bibliografia podmiotowa

Utwory dramatyczne: 
Panna na wydaniu (1771), Dumny (1774), Bliźnięta (1775), Gracz (1775), Mniejszy koncept jak przysługa (1777), Kawa (1779), Koczyk pomarańczowy (1798); wyd. Adam Kazimierz Czartoryski, Komedie, oprac. Zofia Zahrajówna, Warszawa 1955.

Szkice krytyczne:
Przedmowa do „Panny na wydaniu” (1771), List o dramatyce (1779); wyd. Teatr Narodowy 1765–1794, red. Jan Kott, Warszawa 1967.

Bibliografia przedmiotowa

a) słowniki, bibliografie
Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut, t. IV, Warszawa 1966; Pisarze polskiego Oświecenia, t. III, Warszawa 1996; Polski słownik biograficzny, t. IV, Kraków 1938 (hasło oprac.: Helena Waniczkówna); Słownik literatury polskiego Oświecenia, Wrocław 1977.

b) opracowania, wspomnienia, recenzje
Aleksandrowicz Alina, Puławy – środowisko kulturalne i literackie wieku XVIII–XIX, [w:] Puławy. Materiały z sesji popularnonaukowej, red. Zbigniew Hirsz, Alicja Zagórska-Czarnecka, Lublin 1964; Aleksandrowska Elżbieta, [Wstęp do:] „Monitor” 1765–1785. Wybór, Wrocław 1976; Aleksandrowska Elżbieta, Jeszcze „Wśród redaktorów i autorów Monitora”. Glosa do publikacji T. Frączyka, „Pamiętnik Literacki” 1980, z. 2; Bar Adam, Czartoryski jako teoretyk i historyk dramatu, „Pamiętnik Literacki” 1930, z. 1-4; Bernacki Ludwik, A. Czartoryskiego „Monitor” z roku 1763, “Exlibris” 1920, z. 3; Bernacki Ludwik, Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, Lwów 1925; Estreicher Karol, „Kalendarz Teatrowy” Czartoryskiego, „Gazeta Polska” 1868, nr 76; Frączyk Tadeusz, Wśród redaktorów i autorów „Monitora”, „Archiwum Literackie” 1978, nr 5; Frączyk Tadeusz, Z problemów „Monitora” 1763, „Archiwum Literackie” 1969, nr 3; Handelsman Marceli, Adam Czartoryski, t. 1-2, Warszawa 1948-1949; Kaleta Roman, „Monitor” z roku 1763 na tle swoich czasów, [w:] Roman Kaleta, Mieczysław Klimowicz, Prekursorzy oświecenia, Wrocław 1953; Kaleta Roman, W kręgu A. K. Czartoryskiego, „Pamiętnik Teatralny” 1966, z. 1-4; Klimowicz Mieczysław, Kształtowanie się i źródła polskiej doktryny teatralnej w latach 1765–1767, „Pamiętnik Literacki” 1963, z. 3; Matuszewska Przemysława, Z problematyki „Monitora”, „Pamiętnik Literacki” 1959 z. 3-4; „Monitor” 1765–1785, wybór, oprac. Elżbieta Aleksandrowska, Wrocław 1976; Mrozowska Karolina, Szkoła Rycerska Stanisława Augusta Poniatowskiego (1765–1794), Wrocław 1961; Niemcewicz Julian Ursyn, Pamiętniki czasów moich, t. 1-2, Warszawa 1957; Ozimek Stanisław, Udział „Monitora” w kształtowaniu Teatru Narodowego (1765–1785), Wrocław 1957; Poniatowski Stanisław August, Pamiętniki króla Stanisława Augusta: antologia, Warszawa 2013; Rams Olaf, Adam Kazimierz Czartoryski jako teoretyk dramatu klasycystycznego, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie” 1998, z. 31; Ratajczakowa Dobrochna, Komedia oświeconych 1752–1791, Warszawa 1993; Ratajczakowa Dobrochna, Projekt scenicznego ukształtowania słowa w komedii czasów stanisławowskich, [w:] Kultura żywego słowa w dawnej Polsce, red. Hanna Dziechcińska, Warszawa 1989; Stanisławczyk Dorota, Twórczość Dramatyczna Adama Kazimierza Czartoryskiego, Kraków 2013; Szyjkowski Marian, Dzieje nowożytnej tragedii polskiej, Kraków 1920; Teatr Narodowy 1765–1794, red. Jerzy Jackl, Jan Kott, Warszawa 1967; Ziętarska Jadwiga, O metodzie krytyki literackiej w dobie Oświecenia, Warszawa 1981; Ziętarska Jadwiga, Sztuka przekładu w poglądach literackich polskiego oświecenia, Wrocław 1969.

Oprac. Piotr Morawski