Krytyka

Historyk literatury i jej znakomity popularyzator, teatrolog, wykładowca uniwersytecki, krytyk literacki i teatralny, publicysta, kierownik literacki teatrów.

Urodził się w 17 kwietnia 1925 w Mogielnicy koło Grójca, gdzie razem z rodzicami mieszkał do 1931 roku. Jego matką była Janina z domu Tomassi (1896–1970), nauczycielka, ojcem Sylweriusz Treugutt (1898–1984), polonista, od 1933 do 1939 roku dyrektor Gimnazjum i Liceum w Drohiczynie, po 1945 zastępca dyrektora Państwowego Gimnazjum i Liceum Energetycznego, właściciel ogromnej biblioteki, którą przekazał synowi. W 1931 roku Stefan Treugutt zaczął naukę w szkole powszechnej w Mogielnicy, od 1932 uczył się w Białymstoku a od 1933 w Drohiczynie. W 1937 został uczniem gimnazjum. W 1939 roku po zajęciu wschodniej Polski przez Armię Czerwoną uczył się w radzieckiej dziesięciolatce w Hajnówce, gdzie ojciec pełnił obowiązki dyrektora polskiej szkoły średniej. Jako uczeń szkoły radzieckiej w 1941 roku został zapisany do Komunistycznego Związku Młodzieży Zachodniej Białorusi, tę informację później wpisywał do swoich ankiet personalnych. Po zajęciu wschodniej Polski przez armię niemiecką w 1941 roku pracował na stacji Hajnówka jako robotnik kolejowy. Ojciec ukrywał się we wsi Osmola, Stefan Treugutt był tam nauczycielem w szkole powszechnej w roku 1942. Po zamknięciu szkoły był zatrudniony jako pisarz gminny w urzędzie gminy w Boćkach (1943 – lipiec 1944). Po wycofaniu się wojsk niemieckich kontynuował naukę w szkole w Siemiatyczach, gdzie zdał maturę w maju 1945.

Od jesieni tego roku rozpoczął studia na wydziale humanistycznym Uniwersytetu Warszawskiego.

Od razu aktywnie włączył się w życie kulturalne zrujnowanego miasta. W 1968 roku, rozmawiając z Augustem Kowalczykiem, reżyserem kolejnej inscenizacji Lilli Wenedy w Teatrze Polskim, przywoływał pamięć pierwszej powojennej premiery tego dramatu – 17 stycznia 1946. Już wtedy poznawał, na czym może polegać siła teatru i siła romantycznej poezji: „W rocznicę wyzwolenia Warszawy po raz pierwszy poszła w górę kurtyna w odbudowanym po okupacyjnym zniszczeniu gmachu; mam w uszach gęstą od wzruszenia ciszę, gdy Chór mówił przeciw rozpaczy, gdy, zwracając się ku widowni, przeczył temu, co przyniosły lata klęski i nieszczęścia: «A kiedy milczy niebo – śpiewa chór. – / A kiedy śpiewa chór – drży serce wroga!». Wtedy naturalną jakby kulisą dla dzieła Słowackiego, przedłużeniem dekoracji sztucznej była prawdziwa ruina stolicy. Tragedia z bajecznej przeszłości zderzyła się bezpośrednio z rzeczywistością bardziej krwawą od najbardziej nawet rozpasanej wyobraźni romantyków… W styczniu 1946 roku nie tylko – i nie przede wszystkim – estetyczne przeżycie decydowało o przyjęciu tego utworu przez publiczność. «Już czas wam wstać!» – to wówczas miało siłę prawdy szerszej niż literatura” (Rozmowa o «Lilli Wenedzie», Teatr Polski w Warszawie, sezon 1968 – 1969”, nr 1, s. 42). Na podstawie pracy dyplomowej o Balladynie Juliusza Słowackiego pisanej na seminarium Wacława Borowego w 1950 roku Stefan Treugutt uzyskał tytuł magistra filozofii. Różne formy teatru i twórczość Słowackiego, to były tematy, którym poświęcił swoją późniejszą pracę naukową i szeroko rozumianą działalność popularyzatorską.

W latach 1947–1951 był asystentem w uruchomionym ponownie po wojnie Gabinecie Filologicznym im. Gabriela Korbuta przy Towarzystwie Naukowym Warszawskim. W tym czasie pisywał również artykuły do tygodnika „Spólnota”. Jako recenzent zadebiutował omówieniem widowiska Teatru Polskiego w Warszawie Mickiewicz z nami (Mickiewicz inscenizowany, „Wieś” 1949, nr 29). Później często publikował w tym tygodniku, m.in. obszerne omówienie programowej książki Stefana Żółkiewskiego Stare i nowe literaturoznawstwo („Wieś” 1951, nr 19). Od 1950 roku współpracował z nowo założonym tygodnikiem „Nowa Kultura”, tu zamieścił artykuł o Zjeździe Polonistów, pisywał do „Teatru” i „Twórczości”. W 1950 wydrukował pierwszy artykuł naukowy O postępowości Słowackiego. Kilka pozycji z roku jubileuszowego („Pamiętnik Literacki” 1950, t. 39, s. 402–416). W 1948 roku ożenił się z koleżanką z seminarium, Zofią Stefanowską, w 1949 urodziła się im córka Ewa, w 1952 syn Jan.

W czasie studiów Stefan Treugutt był członkiem teatru eksperymentalnego Klubu Młodych Artystów i Naukowców, gdzie grał w przedstawieniu Androkles i lew. Grupa kolegów z tego zespołu współzakładała Teatr „Placówka”, filię łódzkiego Państwowego Teatru Wojska Polskiego, otwartą w Warszawie 26 lutego 1947, przekształconą w 1949 w Objazdowy Teatr Dramatyczny Domu Wojska Polskiego. Treugutt był jednym z autorów adaptacji Matki Gorkiego granej w tym teatrze (prem. 11 grudnia 1949). Dyrektorem Teatru Wojska Polskiego w Łodzi był Leon Schiller, wtedy zapewne Treugutt zetknął się z tym wybitnym reżyserem. Od 1 stycznia do 21 grudnia 1951 był kierownikiem literackim Teatru Powszechnego w Łodzi, gdzie opracowywał dramaturgicznie niektóre spektakle oraz pisał teksty do programów teatralnych, próbując pokazać widzom, jaki może być związek granego właśnie dramatu ze współczesnością. Zajmował się tym w następnych latach, niemal do końca życia, publikując swoje komentarze w programach teatrów całej Polski, w ten sposób powstało ponad sto krótkich esejów o dramatach i adaptacjach powieści. Niektóre nadal warto czytać.

W czerwcu 1951 został przyjęty na aspiranturę w Instytucie Badań Literackich PAN, był to rodzaj studiów doktoranckich, które trwały do roku 1953. W roku akademickim 1951/1952 prowadził wykłady z historii teatru europejskiego w Szkole Partyjnej przy Komitecie Centralnym Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W 1953 roku wstąpił do PZPR. W latach 1951–1953 współpracował z Wszechnicą Radiową. We wrześniu 1952 został kierownikiem działu teatralnego w nowo utworzonym „Przeglądzie Kulturalnym”. Regularnie ogłaszał tu recenzje premier teatralnych i nowości książkowych, pisał felietony, prowadził dyskusje redakcyjne. Pisał recenzje nowych dramatów dla Centralnego Zarządu Teatrów przy Ministerstwie Kultury i Sztuki. Omawiał najważniejsze wydarzenia kulturalne, w których uczestniczył: relacjonował organizowany przez Stowarzyszenie Polskich Artystów Teatru i Filmu zjazd teatralny (maj 1954), w październiku 1954 towarzyszył warszawskiemu Teatrowi Polskiemu w podróży z występami gościnnymi w Leningradzie, Moskwie i Kijowie, reportaże z tej podróży umieszczał w „Przeglądzie Kulturalnym”. Później brał udział w Sesji Rady Kultury i Sztuki (grudzień 1954), w Międzynarodowym Seminarium Studentów Literatury organizowanym w ramach warszawskiego Festiwalu Młodzieży i Studentów (sierpień 1955), w organizowanym przez Związek Literatów Polskich Zjeździe Dramaturgów (marzec 1961). Nadal pisał dla „Teatru”, „Twórczości”, „Nowych Książek”. W sierpniu 1957 został członkiem redakcji zlikwidowanego po ukazaniu się dwu numerów kwartalnika „Opinie”, poświęconego kulturze radzieckiej. Opublikował tam recenzję książki Marka Żiwowa o Mickiewiczu i artykuł Rewolucja, programy literackie, przemiany. W „Przeglądzie Kulturalnym” pracował do likwidacji pisma w 1963 roku, następnie, do marca 1965, był członkiem utworzonego w jego miejsce tygodnika „Kultura”. Prace naukowe publikował w „Pamiętniku Literackim” (m.in. recenzję książki Wacława Kubackiego Arcydramat Mickiewicza. Studia nad III częścią «Dziadów», 1952, nr 3–4; Drama z teki dziecinnej, 1957, nr 1). W 1952 roku został członkiem Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza i w zarządzie pełnił funkcję skarbnika. Na zjeździe Towarzystwa 2 czerwca 1954 w nowym Zarządzie Głównym został wiceprezesem (do roku 1956). Później brał udział w konferencjach organizowanych przez Towarzystwo i jeździł z odczytami do oddziałów pozawarszawskich.

Od 1 marca 1954 został przyjęty na stanowisko pracownika nauki w Instytucie Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, gdzie, pełniąc różne funkcje, pracował do końca życia. 26 marca 1956 Rada Naukowa IBL podjęła decyzję o nadaniu mu stopnia kandydata nauk filologicznych, odpowiadającego późniejszemu doktoratowi, na podstawie rozprawy Młodość pisarska Juliusza Słowackiego (opublikowana pod tytułem Pisarska młodość Słowackiego, Wrocław 1958), promotorem był Stefan Żółkiewski. Decyzję zatwierdziła Centralna Komisja do Spraw Stopni i Tytułów Naukowych 29 listopada. Uczestniczył w wielu konferencjach naukowych dotyczących literatury romantyzmu i literatury dramatycznej, wygłaszane referaty publikował w książkach zbiorowych lub czasopismach (np. „Godzina myśli” Juliusza Słowackiego 1959, Fryderyk Schiller w korespondencji Krasińskiego 1960). Z okazji 150. rocznicy urodzin Słowackiego jego krótka monografia poety ukazała się w 1959 roku po francusku, angielsku, niemiecku, rosyjsku i włosku (polski oryginał pozostał w rękopisie). Publikował wstępy lub posłowia do popularnych wydań dzieł romantyków: Irydiona, Nie-Boskiej komedii, Giaura, wielokrotnie wznawianego dwutomowego wydania Utworów wybranych Słowackiego. Artykuły o teatrze publikował w periodykach obcojęzycznych: „Polish Perspectives”, „Nouvelles du Théâtre”, „Le Théâtre en Pologne”.

Wiosną 1956 roku był w Wiedniu, do bibliotek i księgarń tego miasta wracał jeszcze kilkakrotnie (w 1979, w kwietniu i grudniu 1980, w czerwcu 1981, w listopadzie 1982). Od 21 listopada 1960 do 21 czerwca 1961 był na stypendium naukowym w Paryżu, gdzie rozpoczął prace nad zagadnieniem mitu Napoleona w literaturze i kulturze polskiej. Pokłosiem tych badań była rozprawa Napoleon – mit i utopia (1964). W 1964 roku habilitował się na podstawie rozprawy „Beniowski” Juliusza Słowackiego jako przykład kryzysu indywidualizmu romantycznego (opublikowana pod tytulem Beniowski. Kryzys indywidualizmu romantycznego, Warszawa 1964) i w listopadzie tego roku uzyskał stopień naukowy docenta. W latach 1972–1982 był członkiem redakcji wydawanego w Instytucie Badań Literackich dwumiesięcznika „Teksty”, gdzie oprócz artykułów wstępnych drukował kolejne rozprawy o Napoleonie (Napoleon Bonaparte jako bohater polskiego romantyzmu) i o Słowackim (Sny z premedytacją). Był też współpracownikiem kontynuacji dwumiesięcznika wznowionego w 1990 roku pod tytułem „Teksty Drugie”. Publikował również w „Pamiętniku Literackim” (Ody napoleońskie Kajetana Koźmiana; Słowacki i problemy interpretacji filologicznej). Od 1977 roku należał do komitetu redakcyjnego serii wydawniczej „Literary Studies in Poland”, w 1981 roku przekształconej w czasopismo. Współpracował też z pismami kulturalnymi, m.in. z „Dialogiem”, „Współczesnością”, „Polityką”.

Reprezentował Instytut w kontaktach z zagranicznymi instytucjami naukowymi. We wrześniu 1972 był przedstawicielem Polski na organizowanej pod patronatem UNESCO konferencji „Humanistyczne i społeczne wartości literatur słowiańskich”, która zainaugurowała sześcioletni program badań kultur narodów słowiańskich. W tym samym roku został członkiem polsko-niemieckiej komisji podręcznikowej. W październiku 1977 w Sztokholmie uczestniczył w sympozjum na temat polsko-szwedzkich stosunków literackich.

Jako referent brał udział w wielu konferencjach naukowych, m.in. w interdyscyplinarnych konferencjach organizowanych przez instytutową Pracownię Psychosocjologii Literatury. Teksty wystąpień ogłaszał w książkach pokonferencyjnych: Książę niezłomny na murach Baru w Przemiany tradycji barskiej (1973), posłowie w Swojskość i cudzoziemszczyzna w dziejach kultury polskiej (1973), Herbowe i genezyjskie szlachectwo wedle Słowackiego w Tradycje szlacheckie w kulturze polskiej (1976), Wpływ literatury na historiografię napoleońską w Dzieło literackie jako źródło historyczne (1978). Referat Święte miasto romantyków, wygłoszony na ostatniej konferencji Miasto – wieś w kulturze polskiej XIX wieku zorganizowanej w dniach 15–16 grudnia 1986, został opublikowany w wydanym pośmiertnie tomie Treugutta Geniusz wydziedziczony. Studia romantyczne i napoleońskie (1993).

W latach 1968–1982 był zastępcą dyrektora IBL i członkiem Rady Naukowej Instytutu (w 1975 roku pełnił obowiązki dyrektora). Jako wicedyrektor Instytutu musiał prowadzić skomplikowane negocjacje zarówno z Wydziałem Nauki KC PZPR, jak i ze Służbą Bezpieczeństwa. W archiwach SB w Instytucie Pamięci Narodowej został przez prowadzących Instytut funkcjonariuszy zakwalifikowany jako „kontakt operacyjny”, co bezrefleksyjnie powtarzają publikujący te materiały badacze, którzy nie weryfikują wiarygodności raportów sporządzanych przez funkcjonariuszy służb. We wspomnieniach pracowników Instytutu, a także Instytutu Sztuki PAN powtarza się opinia, że był Treugutt sprytnym i wytrawnym negocjatorem wyprowadzającym Instytut z wielu trudnych politycznie sytuacji. Na jego pogrzebie Michał Głowiński mówił: „Przez kilkanaście lat pełnił funkcję wicedyrektora. Objął ją w czasie wyjątkowo trudnym i niesympatycznym, w połowie roku 1968. To między innymi dzięki Jego inteligencji, talentom dyplomatycznym i wszelkiego rodzaju umiejętnościom Marzec ominął nasz Instytut. I za to właśnie chciałbym Mu złożyć wyrazy hołdu szczególnego.” (Mowa nad grobem Stefana Treugutta (12 lipca 1991) „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” r. 26–27, s. 165–166).

W 1966 roku rozpoczął współpracę z polonistyką Uniwersytetu Warszawskiego. Prowadził wykłady z historii dramatu współczesnego, z literatury romantycznej, zwłaszcza niezwykle inspirujący monograficzny wykład o Słowackim. Prowadził także seminaria magisterskie i był promotorem wielu polonistycznych magistrów. Z Uniwersytetem współpracował do roku 1985. W latach 1981–1990 wykładał w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie. Promotorem doktoratów był w Instytucie Badań Literackich. Jako pedagog sprawdzał się znakomicie, inspirował pomysły, nie krępował inicjatywy, rozwijał samodzielność uczniów, traktując ich jako równorzędnych partnerów poszukiwań badawczych. W 1976 roku Instytut podpisał roczną umowę o współpracy z Wyższą Szkołą Pedagogiczną w Siedlcach. Z okazji podpisania tej umowy Treugutt wygłosił wykład Gombrowicz i problemy literatury współczesnej. Od 1976 roku był członkiem Komitetu Głównego Olimpiady Literatury i Języka Polskiego. Od 1969 r. należał do Komitetu Nauk o Literaturze Polskiej PAN, w 1972 został oddelegowany do udziału w przygotowaniu „Prognozy kultury polskiej i jej przemian”. W listopadzie 1978 na zorganizowanej przez KNoLP sesji „60 lat literaturoznawstwa polonistycznego” wygłosił referat O sytuacji i perspektywach polonistyki. W 1981 roku został wybrany na członka Komitetu Nauk Historycznych PAN.

Równolegle do pracy naukowej był czynnym uczestnikiem życia kulturalnego. W latach 1964–1970 był kierownikiem literackim Teatru Polskiego w Warszawie (w tych latach zawiesił pisanie recenzji teatralnych), w latach 1967–1968 członkiem rady doradzającej w sprawie scenariuszy w kierowanym przez Stanisława Różewicza zespole filmowym „Tor”. Brał udział w spotkaniach programowych, dyskusjach, festiwalach. Żeby ograniczyć się do najważniejszych – w marcu 1961 uczestniczył w Zjeździe Dramaturgów organizowanym przez Związek Literatów, w tym samym roku był jurorem Kaliskich Spotkań Teatralnych. W kwietniu 1964 uczestniczył w „Shakespeare Ehrung” w Weimarze, w listopadzie 1970 w dyskusji o teatrze w Związku Literatów, w styczniu 1973 w seminarium o oryginalnym słuchowisku radiowym.

Najważniejszym poza nauką polem działania Stefana Treugutta było radio i telewizja. Z radiem współpracował od 1955 roku, z telewizją od 1956. Zarówno w radiu, jak i w telewizji brał udział w wielu programach publicystyki kulturalnej. W telewizji przygotowywał komentarze do przygotowanego przez redakcję programów szkolnych cyklu „Dzieje dramatu”, uczestniczył w serii dyskusji historycznych „Legendy i fakty”, przede wszystkim jednak wygłaszał wprowadzenia do większości poniedziałkowych realizacji Teatru Telewizji, często również wypowiadał się na temat specyfiki tego gatunku (n.p. O teatrze telewizji nieco inaczej, rozmowa z Tadeuszem Żółcińskim, „Fakty i Myśli” 1972, nr 26, s. 1 i 7) Jego ówczesne obserwacje cechuje niezwykła, coraz bardziej aktualna przenikliwość: „Nie potrafię powiedzieć, co i na kogo działa silniej – teatr być może jest poważniejszym sprawdzianem dla widza, telewizja jest bardziej sugestywnie jednoznaczna […]. Widz nie jest tu czymś w rodzaju współgrającego, jest «rozgrywany», podaje mu się w określonych dawkach emocje i informacje. Dlatego widowiska telewizyjne są tak bardzo odpoczynkowe. Nie tylko łatwo włączyć aparat. Nie wymaga osobliwego wysiłku takie oglądanie. Dlatego ma telewizja tak kapitalne znaczenie społeczne. Wchodzi w nas jak w masło”. Konstatował więc, że wspólne refleksje po obejrzeniu programu „nabierają siły przeświadczeń społecznych. Trudno wymierzyć moce, jakie się przy tej okazji uruchamia. Ostrożnie i ze wzmożonym poczuciem odpowiedzialności należy tedy manewrować kolosem takim, jakim już od kilku lat jest u nas telewizja” (Kilka refleksji obserwatora, „Teatr” 1973, nr 19, s. 9–10).

Dla telewizji opracował scenariusz wielokrotnie emitowanego dokumentalnego filmu Godzina teatru (1966), był w nim też narratorem. Narrację prowadził również w widowisku telewizyjnym opracowanym na podstawie tekstu Jerzego S. Sity Mów z nią poważnym, nie przewoźnym rymem (1971), wygłosił komentarz do filmu dokumentalnego Hanuszkiewicz (1971). Jego popularyzatorska działalność przyniosła mu ogromną popularność i autorytet. Janusz Tazbir uważał, że w doskonały sposób wykorzystał pojawienie się nowych mediów.

Według Jerzego K. Webera „stworzył najbardziej masową teatrologię polską, w kształcie krótkich widowisk, pełnych humanistycznej mądrości, wypełnionych szacunkiem dla samego teatru […] i troską wobec osobowości każdego widza. Miał dar przemiany odświętności spektaklu teatralnego w wydarzenie kameralne, prywatne” (Teatrolog milionów, „Głos Poranny” 1991 nr 161). We wspomnieniu pośmiertnym Tazbir pisał: „rozwój mass mediów, jaki obecnie przeżywamy, umożliwił Stefanowi Treuguttowi pełnienie w sposób mistrzowski roli Wielkiego Tłumacza Kultury” („Polityka” 1991, nr 29, s. 9). Jako dowód uznania dla jego roli w przybliżaniu literatury widzom telewizyjnym w 2001 roku polska sekcja Międzynarodowego Stowarzyszenia Krytyków Teatralnych ustanowiła nagrodę im. Stefana Treugutta za osiągnięcia w Teatrze Telewizji.

Za swoją różnorodną działalność Treugutt był wielokrotnie odznaczany. Otrzymał: w 1954 Medal X-lecia PRL; 1955 Złoty Krzyż Zasługi; 1961 Nagrodę Stowarzyszenia Autorów ZAiKS; 1972 Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski; 1973 Złoty Medal Komisji Edukacji Narodowej; 1988 Nagrodę Przewodniczącego Komitetu do Spraw Radia i Telewizji za popularyzację literatury, a także w 1966 „Srebrnego Fafika”, nagrodę tygodnika „Przekrój”.

W grudniu 1981 Stefan Treugutt złożył legitymację partyjną, we wrześniu 1982 podał się do dymisji z funkcji zastępcy dyrektora IBL. Przyłączył się do bojkotu i zrezygnował ze współpracy z radiem i telewizją. Kiedy w listopadzie 1982 roku znalazł się w Wiedniu, korzystając z poczty wolnej od cenzury, wysłał list do Wiktora Weintrauba. Opisał w nim sytuację Polski w czasie stanu wojennego, sytuację Instytutu oraz swojej rodziny. Pisał też z nutą ironii o własnych decyzjach: „Ja z kolei też mam przeżycia. Bo z człowieka reżimowego nagle się ocknąłem jako jaskrawy opozycjonista. Jak tłumaczyłem kilku zgorszonym znajomym ze sfer oficjalnych – przyjemniej udawać człowieka przyzwoitego niż udawać łotra” („Teksty Drugie” 2019, nr 5, s. 385). Przy tej samej okazji wysłał list do watykańskiego pisma „L’Osservatore Romano”, adresując go w istocie do Jana Pawła II, żeby, także w imieniu kolegów z IBL przekazać wyrazy zaufania i przywiązania (Aleksander Woźny, Polska edycja „L’Osservatore Romano”. Korespondencja stanu wojennego, w: Media między przeszłością a teraźniejszością, red. Mirosław. Zdulski, Jelenia Góra 2012, s. 77).

W 1983 roku Treugutt wrócił do pisania recenzji dla „Teatru”. W 1984 ponownie nawiązał współpracę z radiem, prowadząc „Warsztaty literackie”, które polegały na omawianiu utworów przysyłanych do redakcji przez nieprofesjonalnych autorów, często tekstom towarzyszyły osobiste wyznania i prośby o pomoc. Ten program trwał do początków roku 1989. W wywiadzie dla „Przeglądu Tygodniowego” tak mówił o tym doświadczeniu: „Te radiowe warsztaty zatykają się przez obfitość korespondencji, same się poniekąd likwidują. Po czterech latach mam około dwóch tysięcy zaległych listów” („Przegląd Tygodniowy” 1988, nr 43, s. 8). Później prowadził jeszcze dwa cykle audycji: w latach 1986–1988 „Sto książek – sto rozmów” i od listopada 1988 do maja 1991 „Dialogi o arcydziełach”. Drukował także rozprawy naukowe: wstęp do dwutomowego wydania dramatów Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej (1986); Literatura – społeczeństwo – tradycja (druk 1989); oraz syntetyczny tekst Mickiewicz – domowy i daleki, który już po śmierci autora ukazał się jako wstęp do wydania rocznicowego Dzieł poety. Był zapalonym bibliofilem, w wielkim księgozbiorze państwa Treuguttów znajdowały się zarówno romantyczne pierwodruki, jak i najnowsze pozycje naukowe publikowane na zachodzie. W prelekcji wygłaszanej w warszawskim Klubie Księgarza mówił o szczęściu, jakie bibliofilowi może zapewnić życzliwy księgarz: „Może nagle smutnego człowieka zmienić w wesołego. Może mu zapewnić wieczór, a może dwa, prawdziwego szczęścia, gdy do domu przyniesie książkę, o której myślał, że nigdy nie dostanie. Jest to bardzo krzepiące i piękne, że się jest rozdawcą dóbr, niby to tylko papierowych” (A. B., Księgarz i jego dzieje w ocenie filologa, „Księgarz” 1979, nr 4, s. 39).

Stefan Treugutt umarł w Warszawie 8 lipca 1991. Po jego śmierci ukazały się dwie książki zbierające rozproszone teksty: Geniusz wydziedziczony. Studia romantyczne i napoleońskie (1993); Pożegnanie teatru (2001).

Źródła

Fot. Archiwum IBL PAN, IS PAN, redakcja „Teatru”. Nagrania: Narodowe Archiwum Cyfrowe, Archiwum Polskiego Radia, Archiwum TVP. Teczka osobowa w IBL PAN. Polska bibliografia literacka 1949 i n.; J. Czachowska, Kronika Instytutu Badań Literackich PAN, cz. 1, Kronika lat 1947–1977, „Biuletyn Polonistyczny” 1988 z. 1–2; cz. 2, „Biuletyn Polonistyczny” 1988 z. 3; J. Sławiński, Historia „Tekstów” (krótki kurs): odcinek pierwszy, „Teksty” 1981 nr 6; S. Treugutt, rozmowa z Anną Glińską-Piątkowską, „Przegląd Tygodniowy” 1988 nr 43, s. 8; S. Treugutt, Zagubione wartości, rozmowa z Marzenną Guzowską, „Przegląd Katolicki” 7 stycznia 1990 nr 1, s. 4–5; M. Klimowicz, Wspomnienia z czasów zamętu, Wrocław 2005; Spętana akademia. Polska Akademia Nauk w dokumentach władz PRL, oprac. P. Pleskot, T. P. Rutkowski, t. I, Warszawa 2009, t. II, Warszawa 2012; J. Czachowska i A. Szałagan, Współcześni polscy badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, t. VIII, Warszawa 2003; J. Jackl, hasło w: Słownik historyków polskich, red. M. Prosińska-Jackl, Warszawa 1994; M. Prussak, Stefan Treugutt (1925–1991), „Pamiętnik Literacki” 1993 z. 3–4; M. Głowiński, Mowa nad grobem Stefana Treugutta, „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” r. 26–27; A. Witkowska, Stefan Treugutt. 17. IV. 1925 – 8. VII. 1991, „Biuletyn Polonistyczny” 1991 z. 3–4; J. Tazbir, Stefan Treugutt 1925–1991, „Polityka” 1991 nr 29; jkg [J. Koenig] „Dialog” 1991 nr 10; W. Tkaczuk, Stefan Treugutt. Pożegnanie, „Antena” 1991 nr 31; M. Puchalska, Niepochwytny Treugutt, „Teksty Drugie” 1992 nr 4; Abe [A. Biernacki], Następca Borowego, „Twórczość” 1994 nr 7; Z. Szeląg, Treugutt Stefan, „Słownik wiedzy o Grójeckiem” 1993, z. 1; J. Tazbir, W kręgu mitów polskich i obcych, „Teksty Drugie” 1995 z. 2.

Maria Prussak (2023)